درباره کوچه حوض محمدعلی‌خان معروف به کوچه مهمان‌سرا‌های مشهد

به گزارش شهرآرانیوز کلمه شارستان برای مشهدی‌ها تداعی‌کننده یک مسیر نعل‌اسبی است که در دو دهه گذشته برای تردد بهتر وسایل نقلیه بر گرد حرم‌مطهررضوی ایجاد شده است. بد نیست بدانید که شارستان کنونی، نخستین مسیر اتصال‌دهنده محلات و کوچه‌های مختلف اطراف حرم‌مطهر به یکدیگر نبوده و پیش از این مسیر نیز در ابتدای قرن چهارده خورشیدی، فلکه اطراف حرم‌مطهررضوی با همین منظور ایجاد شده است.

بخش عمده‌ای از این مسیر قدیمی که بر‌اساس اسناد موجود سابقه‌اش دست‌کم به دوران صفوی و ایجاد برج‌وباروی شاه‌طهماسبی می‌رسد، در جریان طرح نوسازی و بهسازی اطراف حرم‌مطهررضوی در دو دهه گذشته از بین رفته، اما هنوز هم زائران و مجاوران حریم حضرت‌ثامن (ع) از دو بخش مهم آن استفاده می‌کنند. یکی از این دو بخش که کمتر در بافت اطراف حرم‌مطهر آسیب دیده و تغییر کرده، کوچه عباسقلی‌خان (حدفاصل محله عیدگاه و خیابان نواب صفوی) است.

اما بخش دیگر که در جریان اجرای آخرین طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهررضوی تا حد زیادی ساختار آن تغییر کرده، کوچه حوض محمدعلی‌خان است که محدوده باغ نادری را به انتهای قبرستان قتلگاه یا همان محدوده خیابان طبرسی کنونی متصل می‌کند. این کوچه کهن اکنون از یک‌سو تابلو شهید آستانه‌پرست و از دیگر سو تابلو ته‌پل‌محله ۲ و ۳ را در ابتدای خود دارد.

کوچه «حوض محمدعلی‌خان» تا پایان دوران قاجار

کوچه حوض محمدعلی‌خان قدیم و آستانه‌پرست کنونی در سال‌های حکومت افشاریان تا پایان دوره قاجار‌ها یک مسیر دسترسی ویژه و سریع به قبرستان قتلگاه (برای ساکنان محدوده شمالی بالاخیابان) بوده است. این مسیر از نخستین فرعی جنوبی پس از تقاطع کوچه‌های آب‌میرزا و ته‌پل‌محله آغاز شده و پس از چندین پیچ به مسیری مستقیم منتهی می‌شده است.

قرارگرفتن یک حوض آب و در کنار آن تکیه‌ای که میزبان نمایش‌های مذهبی یا همان شبیه‌خوانی بوده (هر دو از مجموعه موقوفات آقاسیدجعفر هستند، اما به‌نام حوض و تکیه محمدعلی‌خان بین مردم شهرت داشتند) در میانه این مسیر باعث شده بود تا مردم همه این مسیر را به‌نام کوچه «حوض محمدعلی‌خان» بشناسند. البته نبود بنای شاخص دیگری در ادامه مسیر به‌جز یک منجلاب و یک قراول‌خانه هم باعث تثبیت این اسم شده است.

بر‌اساس آنچه در نقشه دالمج به سال ۱۲۴۸ خورشیدی ثبت شده است، کوچه حوض محمدعلی‌خان در آن زمان دارای چهار فرعی جنوبی بود که به‌جز فرعی نخست، بقیه به بالاخیابان راه پیدا می‌کرده‌اند. همچنین، در همان دوران یازده فرعی شمالی هم از این کوچه منشعب می‌شده که شش کوچه از این مجموعه بن‌بست بود و سایر کوچه‌ها از طریق شبکه‌ای از کوچه‌های تودرتو به محلات ته‌پل‌محله و نوغان مرتبط می‌شدند.

ناگفته نماند که حاج‌آقاجان، معمار صحن جدید یا ناصری مشهد، در همان دوران ترسیم نقشه دالمج در منزلی واقع در حاشیه این کوچه و مجاورت قبرستان قتلگاه آن زمان و باغ رضوان کنونی سکونت داشته و در همان دوران ضمن ایجاد تکیه حاج‌آقا‌جان در نزدیکی منزل خود، در بخشی دیگر از زمین‌های این کوچه بازارچه‌ای را ایجادمی‌کند که تا سال‌های ابتدایی پس از انقلاب اسلامی به‌نام خود وی مشهور بود.

موقعیت کوچه حوض محمدعلی خان بر روی نقشه سال ۱۳۲۵ خورشیدی

کوچه «حوض محمدعلی‌خان» در عهد پهلوی

کوچه حوض محمدعلی‌خان در سال‌های نیمه نخست حکومت پهلوی‌ها از معدود کوچه‌های قدیمی شهر بوده که اقدامات توسعه‌ای در آن دوران سبب رونق بیشتر آن می‌شود. در واقع در این دوران بسیاری از منازل مسکونی این کوچه تغییر ماهیت داده، به فضا‌های اقامتی تبدیل شدند.

علاوه بر این، قبرستان قتلگاه در انتهای بخش جنوبی کوچه که در این زمان، با نام باغ رضوان شناخته می‌شد از محبوب‌ترین آرامستان‌های فعال شهر بود. اداره متوفیات شهرداری هم به همین دلیل در انتهای همین کوچه خدمات‌رسانی می‌کرد. همچنین، در تقاطع شمالی کوچه و خیابان طبرسی هم کلانتری شماره ۴ مشهد مستقر بوده است.

کوچه حوض محمدعلی‌خان در نیمه دوم دوران حکومت پهلوی‌ها بر ایران شاهد تغییر عمده‌ای از منظر دسترسی‌ها نبود. شاید مهم‌ترین تغییر این دوره همان افزایش روند خالی‌شدن کوچه از خانواده‌های مشهدی و تبدیل پلاک‌های مختلف آن به زائرسرا و هتل و البته مغازه‌های تجاری ارائه‌دهنده مایحتاج مسافران بود. این تغییر به‌نحوی مشهود بود که از حدود سال ۱۳۴۰ به بعد این مسیر به محدوده‌ای برای سکونت و رفع احتیاجات زائران و گذر مجاورانی که قصد داشتند بدون ورود به مجموعه حرم‌مطهر از بالاخیابان به طبرسی و پایین‌خیابان بروند، تبدیل شد.

باقی مانده کوچه در تقاطع نوغان ۴ معروف به کوچه پله آب‌میرزا یا کوچه پیچ در پیچ

کوچه «حوض محمدعلی‌خان» در سال‌های اخیر

کوچه حوض محمدعلی‌خان در سال‌های پس از انقلاب اسلامی نیز دو دوره تغییرات را از سر می‌گذراند؛ نخست‌آنکه درسال‌های میانی دهه ۶۰، بخشی از انتهای باغ رضوان که مجاور این کوچه بوده به محلی برای فعالیت اقتصادی دست‌فروشان مشهد تبدیل می‌شود. این حرکت به‌شدت کوچه حوض محمدعلی‌خان را در مرکز توجه زائران قرارمی‌دهد.

اما تغییر عمده بعدی در بافت کوچه میانه دهه ۸۰ آغاز می‌شود که همچنان نیز ادامه دارد. در جریان این تغییر، ابتدا اجراکنندگان طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهررضوی بخش قابل‌توجهی از بنا‌های جنوبی کوچه را خریدند، سپس بازارچه‌های ایجادشده در دهه ۶۰، تخریب شدند تا در آن چندین پروژه بلندمرتبه گوناگون اجرا شود. شهرداری نیز بخشی از بنا‌های شمالی کوچه را در این دوره تملک کرد تا بر‌اساس طرح نوسازی اطراف حرم‌مطهر، ره‌باغ رضوان برای اتصال حرم‌مطهررضوی به راه‌آهن مشهد در آن محدوده ایجاد شود. همچنین، در این دوره با تکمیل شارستان ته‌پل‌محله بخش نخست کوچه از دیگر بخش‌های آن جدا شد.

وضعیت کنونی

کوچه حوض محمدعلی‌خان قدیم اکنون از طرف شارستان به دو کوچه ته‌پل‌محله ۲ و ۳ تقسیم شده است. این مسیر شامل پله‌ها و حدود پنج متر اول کوچه قدیم است و پس از آن، مسیر پیچ‌درپیچ این محدوده که در قدیم به کوچه پله «پیچ‌درپیچ» معروف بوده، حالادر دل پروژه‌های عمرانی بزرگ حاشیه آیت‌ا... شیرازی هضم شده و مسیری کوتاه و مستقیم تا شارستان ته‌پل‌محله جای آن را گرفته که تابلو ته‌پل‌محله ۲ ابتدایش نصب شده است.

اما مسیر اصلی کوچه که اکنون تابلو ته‌پل‌محله ۳ یا «شهید آستانه‌پرست» در ابتدای آن نصب شده، شامل دو بخش جنوبی و شمالی است؛ بخش جنوبی این مسیر در اختیار پروژه‌های بزرگ ایجادشده یا در حال ایجاد است.

حدفاصل شارستان تا کوچه ملاهاشم (آستانه‌پرست۶) نیزبه یک پروژه تکمیل‌شده اختصاص دارد و از این کوچه تا کوچه بعد (آستانه‌پرست ۴) هم یک زمین افتاده، حدود سی مغازه، یک پروژه نیمه‌تمام و یک پارکینگ بزرگ (متصل به بست شیخ‌طوسی) قرار دارد.
بخشی از زمینِ این پروژه نیمه‌تمام، زمانی مسجد ضیای بازارچه حاج‌آقا‌جان بوده است. در داخل این کوچه نیز علاوه بر حدود سی پلاک تجاری، حسینیه قاجاری حاج‌آقاجان و یک واحد اقامتی مشاهده می‌شود.

از آستانه‌پرست۴ تا ورودی رضوان حرم مطهر هم بیست پلاک تجاری و یک پلاک مسکونی رهاشده و بخشی از دیوار باغ رضوان است که زمانی مقبره سیدفخرالدین در آن محدوده قرار داشته است. بخش شمالی کوچه اماکمی شلوغ‌تر است. در این بخش، مجموعه تکیه حوض محمدعلی‌خان، دو پارکینگ عمومی بزرگ، حدود هفتاد واحد تجاری تأمین‌کننده مایحتاج زائران، نزدیک به ۱۰ بنای اقامتی، دو پاساژ و یک کلانتری در حال فعالیت هستند.

ﻧﻤای حسینیه حوض محمدعلی خان (در قدیمی حدفاصل آستانه پرست ۱۱ و ۱۳ )

بزرگان کوچه

کوچه حوض محمدعلی‌خان قدیم (شهید آستانه‌پرست کنونی) به‌دلیل بافت خاصش نسبت به سایر کوچه‌های قدیمی مشهد دارای ساکنان دائمی بسیار کمی بوده و هست، آنچنان که بیشتر ساکنان دائم این کوچه خدمه و نگهبانان واحد‌های اقامتی متعدد هستند. به همین دلیل به غیر از حاج‌آقا‌جان- که دردوره‌ای منزلش بخشی از بازار هم‌نامش بوده است- نمی‌توان چهره و خانواده مشهوری را معرفی کرد که در کوچه اصلی سکونت داشته باشند.

البته داستان کوچه‌های فرعی این مسیر از کوچه اصلی متفاوت است و در بیشتر آن‌ها، خاندان‌های اصیلی سال‌های متمادی سکونت داشته‌اند. به‌عنوان مثال، منزل آیت‌ا... شیخ‌محمدتقی‌بجنوردی در کوچه شیخ محمدتقی سابق و خاندان زرعی در کوچه حمام‌برق (آستانه‌پرست ۱۱) و مهدوی دامغانی، ضیا، مدرس یزدی، معین و... در کوچه ضیا (آستانه‌پرست۹) و صاحبکار، نواب احتشام رضوی، دارالضیافه، تلافی نوغانی و گلابگیر در کوچه صاحبکار (آستانه‌پرست۷) از این جمله هستند.