تاریخ پر نقش و نگار «باغ طاووس»، کوچه‌ای قدیمی در مشهد
گشتی در یک کوچه به جا مانده از عصر صفوی با یادگارهای قاجاری.
به گزارش شهرآرانیوز «باغ طاووس» که در سال‌های اخیر بیشتر به‌دلیل وجود حمام و مسجد وقفی صاحبکار در آن به این نام معروف شده، یکی از کوچه‌های قدیمی مشهد است که نشان آن را می‌توان در اسناد دوره صفوی دید. این کوچه که در ۱۰ سال اخیر بسیار تغییر ساختار داده، اکنون بر روی نقشه‌های شهری، مسیری حدودا بیست متری است، منشعب از کوچه «حوض‌محمدعلی‌خان» که هیچ ارتباطی بین آن و میدان ته‌پل‌محله وجود ندارد، اما اسناد مختلف تاریخی ازجمله نقشه دالمج، نشان می‌دهد که کوچه باغ طاووس در سال‌های میانی حکومت ناصرالدین‌شاه قاجار بر ایران، یک مسیر پراهمیت شهری بوده است.
در واقع این مسیر در آن دوران، از نقطه مقابل بخش انتهایی بازارچه حاج‌آقاجان درکوچه حوض محمدعلی‌خان شروع و به ابتدای میدانگاهی ته‌پل‌محله ختم می‌شده است؛ البته کوچه باغ طاووس در فاصله بین قاجار تا ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی، پنج‌مرتبه تغییر مسیر داده است به طوری که، چهار فرعی غربی و سه فرعی شرقی از آن منشعب می‌شده‌اند. البته همه این فرعی‌ها به جز فرعی دوم شرقی (بخش پایانی کوچه محراب‌خان) بن‌بست بوده‌اند.
همچنین نکته جالب توجه در ساختار کوچه «باغ‌طاووس» در میانه عهد ناصری، قرار گرفتن دو قراولخانه در ابتدا و انتهای آن است که یکی در محل تقاطع کوچه با حوض محمدعلی‌خان و دیگری در مجاورت تقاطع کوچه با ته‌پل‌محله (بعد‌ها به کوچه پلیس‌سوار معروف شد) قرار داشته است؛ این امر بازگوکننده اهمیت منطقه و ساکنان کوچه در ساختار اجتماعی آن دوران مشهد است. با روایت این کوچه در کوچه‌گردی این شماره همراه شوید.
موقعیت کوچه باغ طاووس (صاحبکار) بر روی نقشه قاجاری مشهد
باغ طاووس در میانه عهد قاجار
باغ‌طاووس در دوران قاجار دارای ابنیه مهم تاریخی بوده است؛ روایت است که مجموعه مسجد و حمام معروف به «صاحبکار» در آن دوران، چیزی حدود دویست سال قدمت داشته‌اند؛ زیرا براساس اسناد موجود در روزگار صفویان، یعنی همان سال‌هایی که شاه‌طهماسب برج و باروی دور مشهد را تکمیل می‌کرده، مردی باخدا و «مردمدار به نام محمد‌حسن صاحبکارمشهدی» در ۱۴۰۰ متر از ملک شخصی خود، حمام و مسجدی می‌سازد و وقف می‌کند که تا عهد قجر‌ها و پس از آن حیات داشته است. امانام «باغ طاووس» از کجا بر روی این کوچه ماندگار شده است؟
به روایت اسناد موجود در آستان قدس‌رضوی، بیشتر صاحب‌منصبان آستان قدس را شاهزادگان قاجاری و حتی بزرگان دیگر کشورهاتشکیل می‌داده که به قصد قربت، مجاور آستان حضرت ثامن (ع) شده بودند. یکی از این بزرگان، خاندان «نواب‌رضوی» هستند که در میانه دوران صفوی از هند به ایران مهاجرت کرده و در باغ بزرگی در این کوچه، مشهور به باغ‌طاووس، سکونت داشته‌اند. درست به‌دلیل وجود همین باغ و جایگاه خاندان نواب در ساختار آستان قدس در سال‌های پایانی قرن گذشته و دو دهه نخست قرن معاصر است که کوچه گفته‌شده، در نقشه‌های نخستینِ شهر مشهد به نام کوچه باغ‌طاووس ثبت شده است.
کوچه صاحبکار و فرعی‌های بی‌شمارش بر روی نقشه سال ۱۳۳۳ خورشیدی
تبدیل «باغ طاووس» به «صاحبکار»
کوچه‌باغ‌طاووس در دو دهه نخست قرن چهاردهم خورشیدی، همان ساختار دوران قاجاری خود را حفظ کرده و بیشتر ساکنان آن را هم خاندان‌های ثروتمند بازاری یا صاحب‌منصبان آستان قدس تشکیل می‌داده است. البته این بکری دیری نمی‌پاید و تخریب برج‌وباروی مشهد در کنار گسترش شهری و همچنین تخریب بخشی از بنا‌های اطراف حرم مطهر در جریان نوسازی‌های عهدمحمدولی‌خان اسدی در ساختار این کوچه، نیز تغییرات مهمی ایجاد می‌کند؛ مهم‌ترین این تغییرات، کوچ بسیاری از خاندان‌های قدیمی این منطقه به نقاط جدید شهری و ایجاد فضا‌های اقامتی به‌جای خانه‌های مسکونی آن‌هاست؛ فضا‌هایی که به‌مرور زمان، بخش مهمی از پوسته بیرونی کوچه باغ‌طاووس را دراختیار گرفتند، تاحدی‌که در سال‌های پایانی دوران پهلوی، بافت راسته کوچه اصلی به بافتی تجاری‌اقامتی تبدیل می‌شود.
همین تغییر ساختار ساکنان کوچه و تبدیل بنا‌های بزرگ مسکونی به واحد‌های کوچک‌تر تجاری‌اقامتی، باعث افزایش تعداد فرعی‌های کوچه می‌شود، آ‌ن‌چنان که در سال‌های میانی دهه ۳۰ خورشیدی، فرعی‌های شرقی به نُه عدد و فرعی‌های غربی به هشت عدد افزایش می‌یابد. در ادامه هم به مرور نام کوچه به «صاحبکار» تغییر پیدا می‌کند.
ﻧﻤای کوچه صاحبکار که شهید آستانه پرست ۷ هم تابلو خورده است
راسته صاحبکار در ابتدای دهه ۷۰
تعداد ساکنان قدیمی کوچه صاحبکار در سال‌های دهه ۷۰ به کمتر از بیست خانوار می‌رسید؛ زیرا بسیاری از خانه‌های آن کاربری اقامتی برای زائران پیدا کرده بود. همین امر هم موجب می‌شود این کوچه به عنوان یکی از مقاصد مهم اسکان و خرید زائران شناخته شود؛ البته باوجود این تغییر ساختار، مسجد صاحبکار که یگانه بنای مذهبی این مسیر است، به‌عنوان یکی از مساجد محوری منطقه، فعال است و هیئت مذهبی آن (هیئت ثامن الائمه (ع) نوغان) از مهم‌ترین جلسات مذهبی مشهد به‌شمار می‌رود.
کوچه صاحبکار و قصه این روزهایش
اجرای طرح نوسازی اطراف حرم مطهر رضوی در طول بیست سال اخیر، باعث تغییرات بزرگی در بافت این کوچه باقی‌مانده از عهد صفوی شده است. این تغییرات تا بدان حد گسترده بوده که اکنون بر روی نقشه‌های شهری، تنها حدود بیست متر نخست کوچه از تقاطع کوچه حوض‌محمدعلی‌خان (شهید آستانه‌پرست) ثبت شده و بقیه مسیر از بین رفته است؛ البته باقی ماندن مسجد وقفی صاحبکار باوجود تخریب حمام زیبای مجاور آن، باعث شده است مسیر فرضی این کوچه تا ته‌پل‌محله هنوز قابل شناسایی باشد.
اکنون در حدفاصل تقاطع این کوچه با میدان ته‌پل‌محله، فقط سه مغازه و یک منزل مسکونی به حالت نیمه‌مخروب در حاشیه ره‌باغ رضوان باقی مانده است. بنای مسجد صاحبکار و ساختمان الحاقی آن که زمانی پایگاه بسیج شهیدکامیاب بوده هم بنای بعدی در قسمت شرقی کوچه است. پس از مسجد صاحبکار زمینی بزرگ قرار دارد که براساس شواهد، قرار است تبدیل به باغچه شود. پس از این باغچه خالی نیز یک منزل اقامتی خالی با سه دربند مغازه قفل‌زده، یک نانوایی سیار کانکسی و یک بنای اقامتی دیگر در تقاطع کوچه حوض‌محمدعلی‌خان قرار دارد.
اما در بخش غربی کوچه، نخستین بنا پس از تقاطع با شارستان ته‌پل‌محله، یک اقامتی پنج‌طبقه است که ورودی آن در فرعی ارتباط‌دهنده دو کوچه صاحبکار و ضیا قرار دارد. پس از آن، درست مقابل مسجد صاحبکار یک اقامتی چهارطبقه مشاهده می‌شود که خود میزبان هفت دربند مغازه در طبقه همکف است و سپس یک پارکینگ بزرگ، حاصل تخریب بنا‌های مسکونی، تجاری، اقامتی و مذهبی بسیار خودنمایی می‌کند. آخرین بنای غربی کوچه هم، مجموعه تجاری قرارگرفته نبش کوچه حوض‌محمدعلی‌خان است که البته طبقات بالایی آن خراب شده و تنها سه دربند مغازه آن در ابتدای کوچه باقی مانده است.
ﻧﻤای کوچه آستانه پرست ۴
بزرگان و نامداران کوچه صاحبکار
اگر بخواهیم شاخص‌ترین چهره ساکن کوچه صاحبکار در قرن اخیر را نام ببریم، تنها گزینه، نواب احتشام‌رضوی است؛ فردی که نه‌تن‌ها اهل تاریخ او را دومین چهره مهم درمیان مردم معترض به مسئله تغییر لباس در مسجد گوهرشاد مشهد می‌شناسند که در همان زمان یکی از بزرگان آستان قدس هم بوده است. نیره احتشام‌رضوی یا آن‌گونه که مردم و رسانه‌ها می‌شناسند، خانم نواب‌صفوی، دختر نواب احتشام و همسر سیدمجتبی نواب‌صفوی، چهره اول فداییان‌اسلام، را باید دیگر چهره‌ای دانست که بخش درخورتوجهی از عمر خود را در این کوچه و به‌طور دقیق در بقایای باغ‌طاووس سپری کرده است.
خاندان زرین‌درفش که البته برخی از آنان به صاحبکار تغییر فامیل داده‌اند و برخی باوجود زرین‌درفش بودن در نزد مردم به نام صاحبکار شناخته می‌شوند، دیگر خاندان سرشناس کوچه هستند. این خانواده بیشتر در کوچه حمام‌باغ ساکن بودند، ولی به‌دلیل بر عهده داشتن تولیت مسجد و حمام وقفی اجدادی‌شان، یعنی مسجد صاحبکار، بخش مهمی از زندگی خود را در این کوچه سپری کردند و در نزد مردم، خاندان قدیمی ساکن کوچه شناخته می‌شوند. خاندان سادات دارالضیافه که نسب آنان به موسی مبرقع (ع) و از آن طریق به امام‌رضا (ع) می‌رسد، نیز از خاندان‌های مشهور کوچه بودند.
یکی از فرزندان این خاندان در دوران جنگ تحمیلی به شهادت رسید و به همین دلیل، فرعی محل استقرار خانواده وی به نام او مزین شد که متأسفانه در جریان تخریب‌ها این فرعی هم به‌طور کامل از بین رفت. خاندان گلابگیر و خاندان تلافی‌نوغانی که پدران هر دو خاندان از خادمان آستان قدس بودند و یکی از پسر‌ها از مداحان شناخته‌شده کنونی مشهد است، نیز از خاندان‌های معروف ساکن این کوچه در سال‌های قبل از تخریب آن هستند. سرانجام باید از خانواده سنگی‌نوغانی نام برد که از کسبه نامدار محدوده ابتدایی کوچه بودند و اکنون یکی از فرزندان آن‌ها، دوبنده تیم ملی کشتی نوجوانان و جوانان را بر تن دارد.
ﻧﻤای اقامتی‌های رو به روی مسجد صاحبکار
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
