شکیبا افخمی راد | شهرآرانیوز نقاشی دیواری یکی از هنر‌هایی است که می‌تواند به زیبایی نمای شهر کمک کند و تعامل زیادی بین معماری، محیط و مخاطب برقرار کند؛ از این رو در پانزده سال گذشته، همواره یکی از بخش‌های اصلی جشنواره هنرهای شهری مشهد بوده است. امسال نیز هنرمندان بسیاری در این بخش شرکت کردند، ولی درنهایت اعضای هیئت داوران متشکل از غلامرضا خلیلی، مانلی رسولی و سید طاهر موسوی، شش اثر را -آن هم به صورت مشروط- برای اجرا و عقد قرارداد به دبیرخانه جشنواره معرفی کردند؛ همچنین در بیانیه هیئت داوران بخش دیوارنگاری از خلاقیت و نوآوری، تکراری نبودن موتیف‌های به کار رفته، استفاده خلاقانه از عناصر بصری مرتبط با خراسان، کپی نبودن آثار ارسالی و قابلیت اجرا روی دیوار یا سازه‌های تعریف شده به عنوان ملاک‌های مد نظر برای داوری آثار نام برده شده است. در گزارش پیش رو به سراغ این سه داور رفتیم و با آن‌ها درباره روند انتخاب و کیفیت آثار دیوارنگاری صحبت کردیم.
وقتی جشنواره‌ای پانزده سال سابقه را یدک می‌کشد، انتظار می‌رود کیفیت آثارش بهتر از یک جشنواره نوپا باشد؛ اما این انتظار در بخش دیوارنگاری جشنواره هنرهای شهری ۱۴۰۳ برآورده نشده است. به گفته مانلی رسولی، یکی از اعضای هیئت داوران این بخش، تعداد آثار ارسالی بیشتر از سال‌های پیش بوده، اما کیفیت آثار پذیرفتنی نبوده است.
او می‌گوید: در آثار رسیده به جشنواره، طراحان به دنبال پیدا کردن الگو‌هایی مطابق با اجرا‌های سال‌های پیش بوده اند و در بسیاری از نمونه‌ها حتی تحلیل اولیه مبانی فرم مشکل اساسی داشته است. این داور همچنین تأکید می‌کند: بعضی نمونه‌ها در چهارچوب موضوعات مدنظر جشنواره نبودند که بالطبع کنار گذاشته شدند و باقی آثار هم از نظر برخورد حرفه‌ای و تخصصی بسیار با سطح معمول کار‌های سال‌های گذشته و انتظارات هیئت داوران فاصله داشتند، درحالی که انتظار می‌رفت فرم و محتوای آثار نسبت به دوره‌های قبل حرفه ای‌تر باشد.
رسولی به شرکت نکردن هنرمندان و طراحان حرفه‌ای در این بخش از جشنواره، به دلیل مراحل طولانی اداری و تخصیص پیدانکردن بودجه مناسب برای طراحی اشاره می‌کند و این اتفاق را زمینه ساز حضور افرادی با دانش فنی ناکافی و خلق آثاری فاقد شاخصه‌های کیفی و خلاقانه می‌داند؛ آثاری که حتی با اصول آکادمیک دیوارنگاری هم فاصله بسیاری دارند.
این استاد دانشگاه همچنین خاطرنشان می‌کند: در بیشتر طرح‌های امسال برخورد‌های سطحی و عدم پیوستگی موضوعی و تکنیکی وجود داشت که نشان دهنده تأثیرپذیری فضای ذهنی صاحبان آثار از سبک‌های مختلف دیوارنگاری بود. این تأثیرگرفتن هم بیشتر از آنکه به ایده پردازی خلاقانه منجر شود، به آشفتگی طرح نهایی دامن زده بود.
او از مرتبط بودن آثار با موضوعات تعیین شده در عناوین جشنواره و هماهنگی با مقیاس‌ها و دیواره‌های شهری، در کنار توجه به مفاهیم پایه و اصول فرم، رنگ و ترکیب بندی و درنظرگرفتن معیار‌های زیباشناختی بصری به عنوان معیار‌های اصلی در داوری نام می‌برد و یادآور می‌شود: هدف اصلی دیوارنگاری افزایش دانش بصری و جاری کردن هنر و زیبایی در زندگی شهری و روزمره است. درواقع فرم، محتوا و بیان آثار باید برای رشد هنری، فرهنگی و اجتماعی، طراحی شوند و بسط پیدا کنند. همچنین نقوش و فرم‌های تزیینی تنها بخش کوچکی از هدف دیوارنگاری هستند و بخش مهم این هنر کمک به کاهش تنش‌های بصری شهری است.
به گفته این داور، دیوارنگاری مثل همه رشته‌ها به مطالعات تخصصی، تجربه و دانش فنی در زمینه مباحث تئوری و عملی نیاز دارد. اما برخورد‌های غیرحرفه‌ای با این هنر، هم سطح سلیقه و آگاهی عمومی، هم سطح علمی و هنری افرادی را که در این حیطه مشغول هستند، تنزل داده است؛ برخورد‌هایی که اغلب در دیواره‌های فضا‌های داخلی و شهری دیده می‌شود.
رسولی با تأکید بر اینکه ساختار طراحی دیوارنگاره باید براساس اقلیم، فرهنگ، اجتماع، اقتصاد و... شکل بگیرد و بادقت نیز اجرا شود، از نداشتن طراح و طراحی دیوارنگاره به عنوان چالش اصلی این حوزه نام می‌برد. او تکنیک یا توان اجرای یک طرح و نقش را بخشی از فرایند خلق نقاشی دیواری می‌داند و باور دارد هر تکنسین هنری با تعلیم و مدیریت یک طراح حرفه ای، می‌تواند سهمی در ارائه اثر نهایی داشته باشد.
داور بخش دیوارنگاری جشنواره هنرهای شهری ۱۴۰۳، همچنین تأکید می‌کند که فقدان طراحی باعث افت کیفیت -چه در روند اجرا، چه در نتیجه نهایی- خواهد شد. رسولی برای بهبود بخش دیوارنگاری در دوره‌های بعدی جشنواره هنرهای شهری نیز پیشنهاد می‌دهد: توجه به آموزش، تجزیه وتحلیل آثار شاخص و بررسی روند شکل گیری ایده و پردازش مکرر آن تا رسیدن به نتیجه مطلوب، استفاده از پتانسیل‌های دانشکده‌های هنر و تداوم این فرایند در یک برنامه ریزی طولانی مدت، بی شک می‌تواند به رشد و اعتلای هنرهای شهری، به ویژه دیوارنگاری کمک شایانی کند تا شاهد شهر زیارتی زیباتر و در خور نام مشهد و خراسان بزرگ باشیم.
جشنواره هنرهای شهری مشهد در هر دوره باکیفیت متفاوتی برگزار شده است؛ برخی سال‌ها خیلی خوب، برخی دوره‌ها متوسط و در سال‌های دیگر بی کیفیت. به نظر غلامرضا خلیلی، هنرمند نقاش و استاد دانشگاه که از سال‌های ابتدایی برگزاری جشنواره هنرهای شهری، در این رویداد حضور داشته است، امسال در بخش دیوارنگاری، باوجودآنکه تعداد آثار رسیده به دبیرخانه درخورتوجه بوده است، طرح‌ها کیفیت لازم را نداشته اند.
او خاطرنشان می‌کند: هنرمندان براساس آثار پذیرفته شده در سال‌های گذشته، طرح هایشان را بدون خلاقیت و با تغییرات مختصری ارائه داده بودند تا رأی داوران را به دست بیاورند. بسیاری دیگر آثارشان به طور کامل کپی بود و آثاری هم اصول و استاندارد نقاشی دیواری را رعایت نکرده بودند؛ یعنی در مجموع آثار این بخش حرفه‌ای نبود و نمی‌توانست در روند بصری شهر تأثیر مثبتی بگذارد.
این استاد دانشگاه یکی از دلایل بی کیفیت بودن آثار امسال را شرکت نکردن هنرمندان حرفه‌ای در جشنواره به خاطر دستمزد‌های پایین می‌داند. به نظر این استاد دانشگاه، هنرمندان حرفه ای‌تر ترجیح می‌دهند با نهاد‌های خصوصی یا حتی با شهر‌های دیگر همکاری کنند، تا دغدغه تأمین مصالح و مواد موردنیازشان را نداشته باشند. او باور دارد برای تأثیرگذاری و زیباسازی شهر باید طراحی دیوار‌های سطح یک بدون انتشار فراخوان به هنرمندان حرفه‌ای واگذار شود.
خلیلی با تأکید بر اینکه فراخوان‌ها باید برای دیوار‌های سطح ۲ منتشر شوند، خاطرنشان می‌کند: طرح‌هایی که برای دیوار‌های سطح ۲ ارائه می‌شوند، اگر ملاک‌های اولیه را داشته باشند، برای اجرا انتخاب می‌شوند. البته در ابتدا ایراد‌های طرح باید زیر نظر یک استاد رفع شود، اما طرح‌هایی که قرار است ماندگار باشند و بر دیوار‌های سطح یک و بزرگ اجرا شوند، باید از همه ویژگی‌های مثبت برخوردار باشند؛ ازاین رو دانشجوها، تجربی کار‌ها و تازه کار‌ها نمی‌توانند طراحی آن‌ها را انجام دهند و افراد حرفه‌ای باید پای کار بیایند.
او همچنین از اینکه امسال کارگاه‌های آموزشی برای شرکت کنندگان بخش دیوارنگاری جشنواره هنرهای شهری مشهد برگزار نشده است، انتقاد می‌کند و پیشنهاد می‌دهد در دوره‌های آینده تعدادی هنرمند حرفه‌ای متناسب با تعداد دیوار‌هایی که سفارش دهنده مدنظر دارد، دعوت شوند و کارگاه‌های چندروزه‌ای برایشان برگزار شود تا آن‌ها برای دیوار‌ها نقش‌هایی را طراحی کنند، سپس آثار نقد و بررسی شوند و درنهایت با هنرمندان قرارداد‌هایی با قیمت مناسب منعقد شود.
به گفته خلیلی این اتفاق در بخش نقاشی دیواری در سال‌های گذشته رخ داده و نتیجه خوبی هم داشته است. داور بخش دیوارنگاری جشنواره هنرهای شهری ۱۴۰۳ با اشاره به این موضوع که برخی شرکت کنندگان تفاوت نقاشی روی بوم و نقاشی دیواری را نمی‌دانند، یادآور می‌شود: در نقاشی بر روی سه پایه، هنرمندان می‌توانند طرح‌هایی براساس عقاید شخصی و با تکنیک مدنظرشان بکشند. سفارش دهنده‌ای هم ندارند و مخاطب آثارشان گروهی خاص است؛ اما نقاشی دیواری‌های شهر، متولی و سفارش دهنده دارند و باید حاوی پیام فرهنگی باشند، به طوری که افراد با سنین، عقاید و فرهنگ‌های مختلف بتوانند با آن‌ها ارتباط برقرار کنند.
به گفته او نقاشی دیواری نیاز به مخاطب شناسی، فرهنگ شناسی و اقلیم شناسی دارد و براساس همه این موارد باید طرحی خلق شود تا درعین حال که از لحاظ بصری از زیبایی‌های لازم برخوردار است، پیامی را هم به مخاطب منتقل کند. بی شک کسانی که حرفه‌ای کار می‌کنند، این شناخت را دارند.
این هنرمند باور دارد که خیابان ها، پل‌ها و مغازه‌ها همان طور که برای آسایش جسمی مردم طراحی شده اند، باید به آرامش روح و روان آن‌ها نیز کمک کنند. خلیلی با تأکید بر اینکه بخشی از این آرامش با بهره گیری از عناصر بصری و نقوش دیواری تأمین می‌شود، خاطرنشان می‌کند: متأسفانه الان در مشهد، ما با آشفته بازی روبه رو هستیم که بیشتر به خستگی، افسردگی و تنش‌های روحی افراد منجر می‌شود.
سید طاهر موسوی، نقاش و استاد دانشگاه، دیگر داور بخش دیوارنگاری، علاقه‌ای ندارد که درباره کیفیت آثار این دوره صحبت کند، اما به نظر می‌رسد مانند دیگر داوران این بخش چندان از وضعیت آثار رسیده به جشنواره رضایت ندارد. او می‌گوید نسبت به دوره‌های گذشته تغییری در کیفیت آثار بخش دیوارنگاری ایجاد نشده، چون سیاست‌های شهرداری تغییری نکرده است.
موسوی با اشاره به اینکه نظرات و پیشنهادهایش را به خود مسئولان خانه هنرمندان گفته است، تأکید می‌کند: به نظر من در جشنواره هنرهای شهری ۱۴۰۳ شاهد اتفاق ویژه‌ای در بخش دیوارنگاری نخواهیم بود، ولی ممکن است در بخش‌های دیگر، به ویژه هنرهای نوری که جدیدتر از سایر بخش هاست، آثار خوبی در شهر دیده شوند. او همچنین باور دارد که اگر هنرمندان حرفه‌ای این رویداد را جدی بگیرند و در آن شرکت کنند، اتفاقات خوبی در شهر رقم می‌خورد؛ ازاین رو مسئولان باید در ابتدا پاسخی برای چرایی شرکت نکردن هنرمندان پیدا کنند.