آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز انسان بیش و پیش از آنکه به قانون و آیین‌نامه و دستورالعملی برای خوب زندگی کردن نیاز داشته باشد، نیازمند سازوکار‌های درونی است که او را از زشتی‌ها بازدارند و به خوبی‌ها هدایت کنند. یکی از این سد‌های مهم و به‌اصطلاح پلیس‌های درون، حیاست که دین و ایمان و بسیاری دیگر از ارزش‌هایمان به آن بستگی دارد. چیستی، چرایی و رهاورد و آثار حیا را با هم بررسی می‌کنیم.
حیا حالت و خویی درونی در انسان است که مانع ارتکاب اعمال زشت می‌شود. نشانه‌های این وصف در قرآن کریم آمده است. علامه‌مجلسى در تعریف معنای حیا می‌گوید: «حیا غریزه‌اى است که مانع ارتکاب و انجام اعمال زشت و قبیح می‌شود و نیز مانع تعمد (آهنگ کردن) در از بین بردن و تقصیر در حقوق حق تعالى و خلق خدا مى‌شود».
واژه حیا معناى گسترده‌اى دارد، اما بیشتر درمورد خویشتن‌دارى در دو مسئله به‌کار رفته است: یکی، خویشتن‌دارى و قناعت در امور مالى و دوم، کنترل غریزه جنسى؛ اولى باعث حفظ عزت و آبرو و دومى سبب حیا، شرم و غیرت در مقابل پرده‌درى و انحرافات جنسى مى‌شود. در روایات از این دو، در اصطلاح به عفت «بَطن» و «فرْج» تعبیر شده است؛ چنان‌که پیامبر (ص) فرمودند: «در مورد امتم درباره شکم‌پرستى و شهوت‌پرستى جنسى، بیمناک هستم» (اصول‌کافى، ج۲، ص۷۹).
در روایت مشهور به روایت جنود عقل و جهل، امام‌صادق (ع) حیا را از لشکریان عقل و ضد آن (جَلَع، کم‌حیایی) را از لشکریان جهل معرفی کرده‌اند. رسول خدا (ص) نیز در اشاره به زشتی بی‌حیایی بیان می‌کنند: «دشنام و بدی کردن بی‌اندازه (بی‌شرمی) با هیچ‌چیز همراه نشد، مگر اینکه آن را زشت و بدنما کرد و شرم و حیا با هیچ‌چیز همراه نشد، مگر اینکه آن را زینت بخشید و آراسته کرد». پیامبر (ص) همچنین حیا را زینت ایمان می‌دانند و امیرالمؤمنین (ع) آن را کلید هر خوبی برشمرده‌اند.
علمای اخلاق نیز حیا را اولین خروجی و رهاورد وجود قوه تمیز در انسان معرفی کرده‌اند که از همان دوران طفولیت بروز می‌کند، از این‌رو توصیه کرده‌اند در تربیت کودک در اولین قدم، قوه حیا را در او تقویت کنیم تا قدرت تشخیص خوبی و بدی در وی ایجاد و تقویت شود.
در حدیثی از پیامبر خدا (ص) آمده است: «از مثل‌های پیامبران (ع) جز این سخن مردم بر جای نمانده است که وقتی حیا نداری، هرکاری می‌خواهی، بکن» (عیون اخبارالرضا (ع)، ج۲، ص۵۶، ح۲۰۷). حضرت رسول (ص) با این تصریح، از انسان بی‌حیا قطع امید کرده‌اند؛ چون انسان بی‌حیا حتی از انجام زشت‌ترین رفتار‌ها پروا ندارد؛ نه برای آبروی خود، ارزش قائل است و نه رفتاری را زشت می‌داند. این باعث می‌شود رفتار‌های زشت و ناپسند به‌راحتی از او سربزند.
جبرئیل بر آدم (ع) فرود آمد و گفت: «ای آدم! من مأمورم تو را بین سه چیز مخیر کنم، پس یکی از آن سه را انتخاب کن و دو تای دیگر را ر‌ها نما. آدم (ع) پرسید: آن سه کدامند‌ای جبرئیل؟ او گفت: عقل، حیا و دین. آدم (ع) گفت: من عقل را اختیار می‌کنم، پس جبرئیل به حیا و دین گفت: برگردید و او را ترک کنید. حیا و دین گفتند: یا جبرئیل! ما مأموریم که با عقل باشیم، هرجا که باشد. جبرئیل گفت: اختیار با خودتان است و به آسمان رفت» (بحارالانوار، ج یک، ص۸۶، حدیث۸).
برای آنکه حیا در سبک زندگی فردی و اجتماعی ما جریان داشته و بر آن حاکم باشد، باید اسباب آن را ایجاد و موانعش را برطرف کنیم. یکی از موانع جدی حیا، ازمیان برداشتن پرده‌ها و حریم‌هاست. امام‌کاظم (ع) در این‌باره می‌فرمایند: «پرده حرمت و احترام میان خود و برادرت را برمدار و مقداری از آن را باقی گذار؛ زیرا از میان بردن و برداشتن آن، برداشتن حیاست».
دست نیاز به‌سوی مردم دراز کردن و ابراز عجز و نیاز و پرحرفی و زیاده‌گویی نیز از عواملی است که حیا را کمرنگ می‌کند یا از بین می‌برد. امیرالمؤمنین (ع) فرموده‌اند: «هرکه زیاد سخن می‌گوید، زیاد هم اشتباه می‌کند و هرکه بسیار اشتباه کرد، شرم و حیای او اندک است و آن که شرم او اندک شود، پرهیزکاری او نیز اندک خواهد بود و آن که پرهیزکاری و پارسایی اش اندک شود، دلش بمیرد». در سخنی منسوب‌به امام‌رضا (ع)، شرابخواری هم از عوامل زدودن حیا معرفی شده است: «خداوند تعالی شراب را حرام فرمود؛ زیرا شراب تباهی می‌آورد، عقل‌ها را در شناخت حقایق، باطل می‌کند و شرم و حیا را از چهره فرد می‌زداید» (فقه‌الرضا، ص۲۸۲).
حجت‌الاسلام‌والمسلمین مسعود عالی، کارشناس مذهبی، درباره راه‌های ایجاد و تقویت حیا در انسان بیان می‌کند: این صفت عفت و حیا، اولین مرحله‌اش این است که آدم همین اعضا و جوارح ظاهری‌اش عفیف باشد و هرز نباشد. چشمش، گوشش، زبانش، دستش، پایش، شکمش، دامنش، همین اعضا و جوارح ظاهری را بتواند کنترل کند. چشم عفیف باشد، هر چیزی را نبیند. گوش عفیف باشد، هر چیزی را نشنود. زبان عفیف باشد، هرز نباشد، هر چیزی را نگوید. شکم عفیف باشد، هر لقمه‌ای را نخورد، هر حقوقی را وارد زندگی‌اش نکند. دامن و غریزه جنسی پاک باشد، عفت دامن داشته باشد. این پله و مرحله، اول و مهم‌ترین مرحله عفت و حیاست. همین‌ها ورودی و خروجی‌های روح ماست.
وی تأکید می‌کند: اگر فردی این مرحله را رفت، تمام است و مراحل بعدی را هم می‌تواند برود. مرحله بعدی، این است که نه‌فقط اعضا و جوارح ظاهری عفیف باشد که انسان در درون هم افکار شیطانی و شهوانی نپروراند، درون هم گلستان شود. اگر این پله اول را آدم برود، پله بعدی را هم می‌تواند برود. این سخت است. آن ریاضت‌هایی که در شرع ما به آن اشاره می‌شود، همین‌هاست.
برپایه آموزه‌های دینی، حیا کلید خوبی‌ها، محوکننده بسیاری از خطا‌ها و گناهان، وسیله ایمنی از عذاب الهی آتش، بسترساز عفت و پاکدامنی، پوشاننده عیوب و همچنین مانع هلاکت و انحراف است. این آثار فردی و اجتماعی رعایت حیا، به‌خوبی دلیل این را که حیا نیمی از ایمان است، ثابت می‌کند.
امام‌صادق (ع) می‌فرمایند: «ای مفضل! اگر حیا نبود، انسان هیچ‌گاه میهمان نمی‌پذیرفت، به وعده وفا نمی‌کرد، نیاز‌ها (ی مردم) را برآورده نمی‌ساخت، از نیکی‌ها برحذر بود و بدی‌ها را مرتکب می‌شد. بسیاری از امور لازم و واجب نیز برای حیا انجام می‌شود. بسیاری از مردم، اگر حیا نمی‌کردند و شرمگین نمی‌شدند، حقوق والدین را رعایت نمی‌کردند، صله‌رحم نمی‌کردند، هیچ امانتی را به‌درستی بازپس نمی‌دادند و از فحشا برحذر نبودند» (بحارالانوار، ج۳، ص۸۱).
حیا و عفت را همه اقشار و گروه‌ها فارغ از جنسیت و طبقه و تحصیل و... باید رعایت کنند، اما باتوجه‌به نقش اثرگذار و جریان‌ساز زنان در رشد و تعالی جامعه و لزوم فراگیری حیا و دیگر ارزش‌های اخلاقی برای آن‌ها، امام‌زمان (عج) در فرازی از دعای معروف «اللهم‌الرزقنا» به‌طور ویژه برای زنان جامعه، حیا و عفت را از درگاه الهی، درخواست و بیان می‌کنند: «وَ عَلَى النِّسَاءِ بِالْحَیَاءِ وَ الْعِفَّه».
آیت ا... العظمی جوادی‌آملی در کتاب «امام‌مهدی (عج)؛ موجود موعود» و در شرح این فراز از دعا می‌نویسد: «زن‌ها بخشی مهم از جامعه اسلامی‌اند، از آن‌رو که سهمی درخور از آرامش و امنیت روانی جامعه، وامدار نقش بی‌نظیر زنان است. نیز صلاح نسل امروز و سداد نسل فردا در گرو صلاح و سداد آن‌هاست. آفت بزرگی که می‌تواند مانع کارکرد اساسی و ثمربخش این بخش از اجتماع شود و آنان را که قادرند عامل سعادت فرد و جامعه باشند، به ابزار انحطاط خویش و جامعه‌شان بدل کند، همانا فقدان صفت‌هایی است که امام عصر (عج) آن‌ها را بایسته زنان امت مهدوی می‌داند و آراستگی به آن صفات را از درگاه عز ربوبی، برایشان درخواست می‌کند».
همچنین حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی ماندگاری در شرح مفهوم عفت و حیا می‌گوید: «چیزی که در دین به آن تأکید شده است، عفت و حیاست؛ بدان معنا که زن و مرد هر دو، اما زن به‌دلیل لطافت و ظرافت ذاتی‌اش بیشتر، گوهر وجودی‌ای که خدا به آن‌ها داده است را ارزان‌فروشی نکنند. همه می‌فهمند که خدا در این قصه، گران‌فروشی را دوست دارد».
براساس آنچه گفتیم، بی‌حیایی به‌منزله از بین رفتن اعتقاد به زشتی رفتار‌هایی است که براساس آموزه‌های دینی، ناپسند و گناه است و نیز اعتقاد نداشتن به نظارت خدا و ملائک مأمور ثبت‌وضبط اعمال و این هردو، به‌منزله انکار دین است. با رفتن حیا، زینت اسلام نیز از بین می‌رود و باب خیر و خوبی، مسدود و باب شر و زشتی باز می‌شود و این‌چنین، ایمان از میان می‌رود و هلاکت ابدی جایگزین آن می‌شود.
رسول خدا (ص) با این بیان خود، از انسان بی‌حیا قطع امید کرده‌اند؛ زیرا فرد بی‌حیا از انجام زشت‌ترین رفتار‌ها پروا ندارد و همان‌گونه که گذشت، او نه برای آبروی خود ارزشی قائل است، نه حضور ناظری را محترم می‌شمارد، نه اصولا رفتاری را زشت می‌شمارد. این ویژگی‌ها، قدرت بازدارندگی او را هنگام فراهم شدن شرایط رفتار زشت و ناپسند از بین می‌برد و درنتیجه، چنین رفتار‌هایی را به‌آسانی بروز می‌دهد، از این‌رو راهی برای نجات، متصور نخواهد بود.