مرضیه ترابی | شهرآرانیوز؛ محدوده بیرون دروازه پایین‌خیابان، از زمان‌های بسیار دور، شامل مزارع آباد و پررونقی بود که تولیدات آنها نه فقط نیاز‌های مردم مشهد را تأمین می‌کرد، بلکه بخشی از آنها به روستا‌ها و حتی شهر‌های مجاور فرستاده می‌شد. طی یک قرن گذشته، بسیاری از این مزارع تبدیل به بخشی از کلان‌شهر مشهد شده‌اند و امروز، جز نامی مختصر، نشانی از آنها وجود ندارد و البته، تلاش ما در سلسله‌نوشتار‌های شناخت تاریخ محلات مشهد، کشف هویت فراموش‌شده چنین مکان‌هایی است.
مزرعه «محمدآباد» که در برخی منابع و اسناد با نام «محمدآباد پایین‌خیابان» شناخته می‌شود، یکی از مزارع آبادِ بیرون از دروازه پایین‌خیابان بود که در مجاورت امتداد کالِ (مسیل) معروف «قره‌خان» قرار داشت؛ مزرعه‌ای بسیار قدیمی که برخی معتقدند از دوره صفویه به‌عنوان یکی از مزارع بزرگ و مشهور شهر مشهد، شناخته شده بود. (نشانی از مشهد قدیم در گذر اسناد تاریخی، زهرا طلایی، بنیاد پژوهش‌های آستان‌قدس‌رضوی، صفحه۲۴) شناخت تاریخ مزرعه محمدآباد، به‌دلیل تشابه اسمی آن با برخی نقاط اطراف مشهد، چندان ساده نیست و در کتابچه‌های قدیمی مربوط به ثبت آمار و ارقام، معمولا سبب اشتباه محققان می‌شود.
به‌همین‌دلیل، ذکر پسوند مکان در مطالعاتی ازاین‌دست، بسیار راهگشاست. به‌عنوان نمونه در نزدیکی تابران، روستایی به نام «محمدآباد ایلخانی» وجود دارد که در اسناد قدیم آن را جزو بلوک «میان‌ولایت» قرار می‌دادند و در «کتابچه میان‌ولایت»، مربوط به دوره ناصرالدین‌شاه قاجار، نام آن ثبت و ضبط شده است و البته نباید آن را با مزرعه قدیمی «محمدآباد پایین‌خیابان» اشتباه بگیریم.
امروزه محله‌ای با نام «محمدآباد» در محدوده بولوار شهید رستمی، بولوار ۲۲بهمن، بولوار مصلا و بزرگراه غدیر وجود دارد که می‌توان آن را با محدوده قدیم مزرعه محمدآباد پایین‌خیابان تطبیق داد. این مزرعه قدیمی بین سال‌های ۱۳۴۵ تا ۱۳۵۵ خورشیدی، به‌تدریج وارد محدوده شهری مشهد شد؛ اما تا همین چند دهه اخیر، هنوز توسعه کافی پیدا نکرده بود و در برخی نقاط زیرساخت‌های لازم را نداشت. بااین‌حال، سرعت بالای توسعه شهر مشهد، خیلی زود سیمای محمدآباد را هم به سیمایی شهری مبدل کرد.
طبق گزارش احتشام کاویانیان در «شمس‌الشموس»، نیمی از مزرعه محمدآباد پایین‌خیابان، موقوفه آستان‌قدس‌رضوی است و طی نیم‌قرن گذشته، زمین‌های آن را برای احداث مسکن به متقاضیان اجاره داده‌اند؛ دقیقا مانند زمین‌های مزرعه احمدآباد و دیگر مناطقی که برخی از آنها را در این سلسله نوشتار‌ها معرفی کرده‌ایم.
در سند‌های قدیمی موجود در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی از اراضی موقوفه محمدآباد پایین‌خیابان با نام «موقوفه نظام‌الدوله» نیز یاد شده است. با وجود تلاش‌های نگارنده برای شناخت هویت این واقف، معرفی وی ممکن نشد. اسناد موردنیاز، فعلا در دسترس نیستند و به‌همین دلیل باید معرفی نظام‌الدوله را به آینده موکول کنیم؛ البته مشکل فقط دسترسی نداشتن به اسناد نیست.
علی سلیمی در کتاب «فرهنگ القاب» شانزده نفر را با لقب نظام‌الدوله معرفی می‌کند و انصاف باید داد که با چنین شرایطی تشخیص دشوارتر می‌شود. دراین‌بین، احتمال دارد نظام‌الدوله مذکور در اسناد، حاج‌امین‌آقا نظام‌الدوله، فرزند میرزاعلی‌محمدخان نظام‌الدوله، باشد که در سال ۱۳۳۰ قمری (۱۲۹۱ خورشیدی) دارفانی را وداع گفت و در یکی از حجره‌های صحن‌مطهر حرم‌رضوی به خاک سپرده شد. نیمی دیگر از مزرعه بزرگ محمدآباد یا مالک خصوصی داشته یا موقوفه غیر آستان‌قدس بوده است.
مزرعه محمدآباد پایین‌خیابان از شمال به اراضی «گودسلوک» یا «گوسلوک»، از جنوب به اراضی «اسماعیل‌آباد یامخانه»، از غرب به اراضی «گل‌ختمی» و از شرق به اراضی «قلعه‌ساختمان» محدود می‌شد. بااین‌حال محدوده اراضی این مزرعه، مانند دیگراراضی اطراف مشهد، محل اختلاف بود و گاه‌به‌گاه، اسباب نزاع را به وجود می‌آورد؛ چنان‌که در سال۱۳۰۵ خورشیدی، استشهادی توسط اهالی این مزرعه، با مهر و امضای معتمدان تهیه و به تولیت وقت آستان‌قدس تحویل شده که در آن از اختلافات شدید برای تعیین محدوده اراضی با مزرعه قلعه‌ساختمان سخن به میان آمده است. (سند شماره۶۳۸۱۸ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی)
در آن زمان، شخصی به نام «حاج‌محمد» مباشر مزرعه محمدآباد بود؛ اما پیداست که مسئولان وقت و شاید مردم، چندان از کار وی رضایت نداشته‌اند؛ چون در سال۱۳۰۶ خورشیدی، حاج‌محمد به‌دلیل واردآوردن خسارت به منازل و کشتزار‌های محمدآباد، محکوم به جبران و جریمه شد. (سند شماره۶۳۷۳۴ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی) چنین به‌نظر می‌رسد که محمدآباد، مانند بسیاری از مزارع اطراف مشهد، صاحب قلعه‌ای برای سکونت کشاورزان فعال در آن بوده است. نشانه‌هایی از احداث چنین قلعه‌ای را باتوجه‌به وجود مسجد قدیمی «ابوالفضلی‌ها» در این منطقه که دست‌کم ۱۲۰سال قدمت دارد، می‌توان یافت.
درباره جزئیات چنین قلعه‌ای، فعلا اطلاعاتی نداریم؛ اما سندی مربوط به سال۱۲۹۵قمری (۱۲۵۷ خورشیدی، ۱۴۶سال پیش) یعنی هم‌زمان با نخستین سرشماری تاریخ مشهد توسط زین‌العابدین میرزای قاجار و با دستور ناصرالدین‌شاه، در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی وجود دارد که در آن از مخارج تعمیر «قلعه محمدآباد» در محرم سال۱۲۹۵ قمری (زمستان سال۱۲۵۶ خورشیدی) توسط «استاد علی بنا» صحبت شده است. (سند شماره۱۲۸۴۶) بنابراین، باید قدمت قلعه محمدآباد را بسیار زیادتر از چیزی که به نظر می‌رسد بدانیم.
مزرعه محمدآباد پایین‌خیابان، عموما محل کشت غلات بود؛ البته در آن باغ میوه هم وجود داشت. مزرعه، نرخ تولید غله بالایی داشت و ازآنجاکه موقوفه بود، گزارش مربوط به هزینه‌کردن محصولات باغی و زراعی آن در اسناد متعددی مشاهده می‌شود. این مزارع و باغات، با استفاده از آب نهر خیابان و قنات محلی آبیاری می‌شد. بااین‌حال، تولیدات باغی و زراعی تنها محصول مزرعه محمدآباد نبود. بخشی از اراضی این منطقه به‌دلیل داشتن ذخایر استخراج‌پذیر «شن» سهم مهمی در توسعه عمرانی شهر مشهد داشته‌اند.
در سال۱۳۰۵ خورشیدی، اداره «فوائد عامه» خراسان که مسئولیت ساخت جاده مشهد به سرخس را برعهده داشت، از آستان‌قدس تقاضا کرد تا به این اداره، اجازه بهره‌برداری از ذخایر شن مزرعه محمدآباد را بدهد. این اجازه از سوی آستان‌قدس صادر شد؛ اما به مستأجر مزرعه دستور دادند که رأسا شن را استخراج و در اختیار اداره «فوائد عامه» بگذارد و از دخالت مستقیم مأموران این اداره جلوگیری کند. (سند شماره۶۳۷۶۱ در مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی) احتمالا این تصمیم برای جلوگیری از دخالت دوایر دولتی در امور مربوط به مدیریت آستان‌قدس‌رضوی بود.
صرف‌نظر از مطالبی که تاکنون درباره محمدآباد پایین‌خیابان گفتیم، یکی از جالب‌ترین بخش‌های تاریخ این مزرعه، محل هزینه‌کردن درآمد اراضی موقوفه آن است.
در اسناد موجود گاه به شواهدی درباره استفاده از این درآمد برای حمایت از تازه‌مسلمانان و نیز مسلمانان در‌راه‌مانده دیگر ممالک بر می‌خوریم؛ مثلا در ماه رجب سال۱۲۹۶ قمری (تیرماه۱۲۵۸ خورشیدی، ۱۴۵سال پیش) فردی که به‌تازگی مسلمان شده و نام خودش را «محمد مؤمن» گذاشته بود، از محل درآمد موقوفه محمدآباد (نظام‌الدوله) مبالغی را دریافت کرد که شرح آن در سند شماره۳۰۰۳۲ مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی موجود است.
در ماه رجب سال۱۲۹۴ قمری (تیرماه۱۲۵۶ خورشیدی) نیز، از محل درآمد موقوفه نظام‌الدوله به مسلمانی هندی، به نام «حسین هندوستانی» که ظاهرا در راه مانده بوده و هزینه بازگشت نداشته، کمک شده است (سند شماره۲۳۴۷۶ در مرکز اسناد آستان‌قدس‌رضوی). برهمین‌اساس پیداست که این رویه، بخشی از محل هزینه‌کردن درآمد مزرعه محمدآباد پایین‌خیابان بوده است.
با وجود فقدان مدارک یا گزارش، می‌توان با تطبیق وقایع تاریخی منطقه شرق مشهد، تا‌حدودی به تصویری کلی از پیشینه تاریخی این مزرعه قدیمی که حالا در قالب یکی از محلات مشهد به بقای خود ادامه می‌دهد، دست یافت. شرق مشهد به‌دلیل ارتفاع پایین‌تر نسبت به غرب آن، همواره در معرض سیلاب‌هایی قرار داشت که گاه هستی کشاورزان را به باد می‌داد.
وجود کال قره‌خان در نزدیکی مزرعه محمدآباد و سرریزشدن احتمالی آن در سیلاب‌هایی مانند آنچه که در خردادماه سال۱۳۲۹ اتفاق افتاد، همواره برای اهالی این ناحیه یک تهدید جدی بود. از سوی دیگر، قرارگرفتن مزرعه در سمت شرق و نزدیک به مسیر اصلی خیابان مشهد، باعث می‌شد که محمدآباد همواره سایه وحشت از هجمه اقوام مهاجمی مانند ازبکان را بر سرخود حس کند.
موضوعی که احتمالا اهالی مزرعه را وامی‌داشت برای خودشان در محلات پایین‌شهر مشهد، مانند پایین‌خیابان و بخش‌های شرقی نوغان و عیدگاه به دنبال خانه و منزل باشند تا در امنیت حصار شهر، از تعرض مهاجمان مصون بمانند. آمار بالای کشاورزان ساکن پایین‌خیابان و نوغان در سرشماری سال۱۲۵۷ خورشیدی می‌تواند دلیلی درخوراعتنا برای اثبات این ادعا باشد.