مرتضی محمدپور| شهرآرانیوز؛ امیدوارکننده است اگر بدانیم در استان خراسان رضوی، معیشت و درآمد ۳۳۸هزار خانوار با جمعیتی بالغ بر یک‌میلیون و ۷۰۰ هزار نفر از فعالیت در بخش کشاورزی تأمین می‌شود. علاوه بر این، تولید سالانه ۸ میلیون تن انواع محصولات باغی، زراعی و دامی در خراسان رضوی و کشت ۸۳ نوع محصول در یک‌میلیون و ۲۰۰هزار هکتار زمین هم از اخبار دل‌گرم‌کننده عرصه اقتصاد محسوب می‌شود، اما وقتی معلوم شود که بخش کشاورزی تنها عهده‌دار ۲۸ درصد از اشتغال استان است و همچنین کمتر از ۳۰ درصد صادرات غیرنفتی خراسان رضوی از محصول عمل کشاورزان تأمین می‌شود، ضرورت توسعه زیرساختی و حمایت از فعالان این بخش، بیش از پیش نمایان خواهد شد.
بر همین اساس، در این گزارش پای صحبت مدیران چند شرکت دانش‌بنیان فعال در حوزه کشاورزی نشسته‌ایم تا به‌موازات فرصت‌های موجود از چالش‌هایی بگویند که بعضی‌هایشان بیشتر از یک دهه با آن دست به گریبان هستند.
صابر مرادزاده، مدیر یک شرکت دانش‌بنیان است که هم‌اکنون محصولاتش در حوزه سموم ضدآفت و کود‌های شیمیایی را به کشور‌های عراق، افغانستان، ترکمنستان، پاکستان، هند و روسیه صادر می‌کند. مزیت بارز تولیدات این شرکت دانش‌بنیان مشهدی در استفاده از فناوری نانو و بومی‌سازی، سم‌هایی نظیر بوکونازول فولیکور و کلودینافوپ پروپارژیل است که اخیرا توانسته کمک شایانی در مقابله با آفت زنگ زرد در مزارع گندم ایران و کشور‌های همسایه باشد.
با این حال، اگرچه اشاره به توسعه روزافزون مشتریان بین‌المللی برای محصولات این شرکت را می‌توان یک خبر خوب قلمداد کرد، اما اشاره مرادزاده به استقبال ضعیف کشاورزان استان از جمله حقایق تلخی است که بیشتر رنگ و بوی مشکل و چالش پیدا می‌کند.
وی می‌گوید: ۹۰ درصد کشاورزی خراسان رضوی به‌صورت سنتی است. ما هم این را می‌دانیم و البته درک می‌کنیم که تغییر الگوی کشت به سمت مکانیزاسیون امری زمان‌بر است، اما شگفت‌انگیز است اگر بدانید مصرف سموم کشاورزی و کود‌های شیمیایی در خراسان رضوی از ۴۸۰ تن در سال نیز فراتر می‌رود و متأسفانه با وجود استمرار فعالیت فروشگاه‌های غیرمجاز و مراکز عرضه محلی، بخش درخورتوجهی از این میزان را سموم غیراستاندارد و تاریخ مصرف گذشته تشکیل می‌دهد که نه‌فقط برای آفات زیان‌بار است، بلکه کیفیت نهایی محصول و سلامت آن را هم تحت‌تأثیر قرار می‌دهد.
به گفته مدیر این شرکت دانش‌بنیان، امروزه بسیاری از سموم کمیاب کشاورزی و کود‌های خاص شیمیایی در داخل کشور بومی‌سازی شده و برخی شرکت‌ها به مقام صادرات آن رسیده‌اند، اما هنوز هم کشاورزان ایرانی برای تهیه سموم جدید بی‌رغبت هستند. مرادزاده می‌افزاید: بحث قیمت نیست، چون محصولات جدید با وجود بهره‌مندی از مواد اولیه نوترکیب و فناوری نانو اگر هم قیمت با نمونه سموم قدیمی نباشند، حتی ارزان‌تر هستند.
مشکل اصلی ما بی‌اعتمادی کشاورز به کارشناس است. از طرف دستگاه‌های مسئول که تبلیغ شاخصی انجام نمی‌شود، وقتی هم که خودمان به صورت میدانی سراغ کشاورز می‌رویم، با این برچسب که شما تحصیل‌کرده دانشگاه هستید و از زمین خبر ندارید، مشورت و پیشنهاد ما را نادیده می‌گیرند. به نظر من، دیگر بازاریابی فایده ندارد. باید کار فرهنگی انجام شود.
تجربه هجده سال خشکسالی پیاپی در خراسان رضوی به خوبی نشان داده که اجرای سامانه‌های آبیاری تحت فشار چقدر حیاتی است. علاوه بر این، براساس گزارش رسمی مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، در شرایطی که آبیاری سنتی در بهترین حالت فقط ۵۰ درصد بازدهی دارد، این میزان برای دو شیوه هوشمند آبیاری، یعنی بارانی و قطره‌ای به ترتیب تا ۸۰ و ۹۵ درصد نیز می‌رسد.
اهمیت این موضوع ما را به سمت پیگیری مطالبات شرکت‌های دانش‌بنیان فعال در عرصه آبیاری نوین می‌کشاند، جایی که علی‌محمد ایل‌بیگی، مدیر یکی از این شرکت‌ها، پیش از تشریح جزئیات چالش‌ها، به واکاوی شرایط موجود پرداخته و می‌گوید: به‌عنوان شرکتی که در حوزه صادرات فعال است، باید اذعان کنم که خراسان رضوی در حوزه سامانه‌های هوشمند آبیاری خیلی جلوتر از سایر استان‌هاست، زیرا امروزه از مجموع ۳۹۰هزار هکتار زمین مستعد آبیاری نوین در خراسان رضوی، حدود نیمی از آنها مجهز به سیستم‌های جدید هستند. در این باره فرهنگ‌سازی‌های مؤثری صورت گرفته و کشاورزان، تهیه سامانه‌های آبیاری قطره‌ای را پیشرفت بزرگی برای خود می‌دانند. این خیلی مهم است.
وی می‌افزاید: واقعا حیف است وقتی چنین بستر مناسبی وجود دارد، شرکت‌های دانش‌بنیان از جمله واحد فناور ما برای تأمین ورق فولادی و لوله‌های پلی‌کربنات لنگ بمانند. وقتی در این کشور فولاد مبارکه در اصفهان و صنایع پتروشیمی در جنوب فعال هستند، چه معنی دارد ما یک ماه خط تولید را بخوابانیم تا ورق و لوله برسد؟ امروزه بسیاری از همکاران ما در حوزه‌های دیگر گرفتار جلب نظر کشاورزان هستند، اما حالا که این موضوع برای ما حل شده، معضل تازه‌ای به نام مواد اولیه زمین‌گیرمان کرده است.
به گفته ایل‌بیگی، در شرایط فعلی شرکت‌های دانش‌بنیانی که در عرصه سامانه‌های نوین آبیاری فعال هستند، دو راه بیشتر ندارند؛ یا اینکه خط تولید را معطل تأمین مواد اولیه داخلی کنند یا با نگاه به بیرون، متمرکز بر واردات باشند که در حالت دوم نیز با نوسان شدید نرخ ارز، تولید از حالت سوددهی خارج می‌شود و به مرحله زیان انباشته می‌رسد.
فارغ از مشکلاتی که دانش‌بنیان‌های فعال در عرصه کشاورزی در ارتباط با تأمین مواد اولیه، نوسان نرخ ارز و سایر پیش‌نیاز‌های صنعتی و مؤلفه‌های اقتصادی دارند، گزارش ما ثابت می‌کند که فرهنگ‌سازی یا همان آموزش، بزرگ‌ترین چالش پیش‌رو در مسیر تحقق کشاورزی نوین است.
اعداد و ارقام نیز ادعای مدیران شرکت‌های دانش‌بنیان را تأیید می‌کند؛ به طوری که بنا بر نتایج آمارگیری نیروی کار در مرکز آمار ایران، در شش سال گذشته نسبت دانش‌آموختگان شاغل در بخش کشاورزی به کل دانش‌آموختگان رشته‌های مختلف کشاورزی، هیچ‌گاه از ۱۸ درصد فراتر نرفته که این به معنای دور ماندن فارغ‌التحصیلان این رشته‌ها از فرصت‌های شغلی مرتبط است و از طرفی درصد کشاورزان کمتر از ۴۰ سال بین دو سرشماری اخیر مرکز آمار ایران از ۲۸ درصد به ۲۲ درصد کاهش یافته که نتیجه‌ای جز روی‌گردانی کشاورزان از تجربه‌های جدید و خطرپذیری ندارد.
در این شرایط، به نظر می‌رسد که بار اصلی بر دوش سازمان جهاد کشاورزی استان و دستگاه‌های متمرکز آن همچون مرکز تحقیقات و آموزش کشاورزی خراسان رضوی باشد؛ اگرچه این نهاد نیز با وجود برپایی سه همایش علمی، ارائه ۸۳ مقاله بین‌المللی و برخورداری از ۹۴ استاد و مدرس، همچنان بدون حتی یک دانشجو به فعالیت انحصاری خود در حوزه تئوری ادامه می‌دهد تا آموزش کشاورزان استان به جز روی کاغذ، عرصه تحقق ملموس دیگری نداشته باشد.
تصویر ذهنی بسیاری از مردم از کشاورزی مقارن با روز‌ها و ماه‌ها تلاش بی‌وقفه یک کشاورز بااراده است که زمین را شخم می‌زند، بذر می‌کارد و پس از فرایند داشت، محصول را برداشت می‌کند. باوجوداین، شکل و شمایل امروز کشاورزی با این تصویر تفاوت‌های بسیاری دارد و افزایش روزافزون نیاز غذایی به‌ویژه در شهرها، کشاورزان را به سمت زراعت مدرن هدایت کرده است. در این شرایط، مهم‌ترین مؤلفه تحقق این کشاورزی مدرن را می‌توان استفاده از ماشین‌آلات کشاورزی پیشرفته و مجهز همچون تراکتور و کمباین دانست و امروزه استان خراسان رضوی، یکی از مراکز اصلی تولید این ماشین‌آلات است.
بهنام منصورزاده، مدیر شرکت دانش‌بنیان فعال در زمینه تولید تراکتور، کمباین، انواع دنبال‌بند‌های کشاورزی و قطعات مهندسی، در این باره می‌گوید: به طور متوسط، سالانه ۳ هزار دستگاه ماشین‌آلات کشاورزی در انواع مختلف آن در استان توسط ما و همکارانمان تولید می‌شود و خیلی صریح به شما می‌گویم که در حال حاضر هیچ ماشین‌آلات و دنبال‌بندی در سطح کشور یا در دنیای فناوری وجود ندارد که ساخته شود و صنعتگران ما توان ساختش را نداشته باشند. با این حال، مشکل اصلی ما مربوط به انحصار تولید ۹۷ درصد ماشین‌آلات موردنیاز استان توسط دو شرکت دولتی است.
وی می‌افزاید: همان وضعی که در بازار خودرو وجود دارد و انحصار خودروسازان عرصه را بر مردم تنگ کرده، در حوزه کشاورزی هم شرکت‌های تراکتورسازی ایران و کمباین‌سازی ایران، شرایط مشابهی را برای دانش‌بنیان‌های رقیب و حتی کشاورزان ایجاد کرده‌اند.
شما ببینید که اینها عمدتا متمرکز بر تولید ماشین‌آلاتی هستند که در بسیاری از مزارع کشاورزی متوسط و کوچک‌مقیاس از اساس بلااستفاده‌اند و در این شرایط، نیاز کشاورزان خرد و متوسط باید توسط تولیدکنندگانی همچون ما تأمین شود، اما توجه نابرابر و حمایت نامتوازن وزارت‌خانه‌های صمت و جهاد کشاورزی باعث شده تا به موازات گردش مالی چند هزار میلیارد تومانی این دو شرکت، دانش‌بنیان‌های موازی گرفتار چند میلیارد وام برای سرمایه در گردش خود باشند.
به گفته منصورزاده، تخصیص مشوق‌های مالیاتی، بومی‌سازی قطعات موردنیاز برای تولید ماشین‌آلات و تشویق کشاورزان به استفاده از این دانش فنی، سه مصداق عملی حمایت در حوزه ساخت ماشین‌های جدید است.