مترجم: عادل نجفی | شهرآرانیوز؛ شاید یکی از ساده ترین، اما حیاتی‌ترین عناصر بقای بشریت که کمتر به آن پرداخته شده است، تغذیه با شیر مادر باشد. یک روش قدیمی که همه ما را در طول هزاران سال حفظ کرده است، اما تنها چند دهه است که به اهمیت آن در دنیای امروز بیشتر پی برده ایم. سازمان بهداشت جهانی (WHO) اکیدا تغذیه انحصاری با شیر مادر برای شش ماه اول زندگی و به دنبال آن ادامه شیردهی در کنار غذا‌های کمکی تا دو سالگی یا بیشتر توصیه می‌کند. این توصیه ریشه در تحقیقات گسترده‌ای دارد که نشان می‌دهد تغذیه با شیر مادر مزایای فراوانی هم برای مادر و هم برای فرزندان دارد.
از سال ۱۳۷۱ انجمن جهانی تحت عنوان «اقدام برای تغذیه با شیر مادر» پیشنهاد گرامیداشت این عنوان را در طول هفته اول آگوست (۱۰ تا ۱۷ مرداد) ارائه کرد و اکنون پس از سه دهه، در این هفته با همکاری سازمان‌های بهداشت جهانی، یونیسف، سازمان‌های مردم نهاد و همچنین وزارتخانه‌های بهداشت و درمان در بیش از ۱۲۰ کشور جهان برنامه‌های متنوعی برگزار می‌شوند.
امسال «رفع تبعیض» به عنوان شعار پویش گرامیداشت این هفته انتخاب شده است و تلاش دارد تا با افزایش آگاهی نسبت به تغذیه با شیر مادر به همه آحاد جامعه از کادر بهداشت و درمان گرفته تا اعضای خانواده‌هایی که کودک شیرخوار ندارند و نیز مدیران کسب و کار‌ها اهمیت نقش یک مادر در حال شیردهی را نشان دهد.
تغذیه با شیر مادر تنها برای نوزادان مفید نیست و مزایای سلامتی آن برای مادران نیز درخور توجه است. براساس گزارش‌های سازمان جهانی بهداشت، شیردهی خطر ابتلا به چندین بیماری مزمن از جمله سرطان سینه و تخمدان را در زنان کاهش می‌دهد. مطالعات نشان داده است که تغذیه با شیر مادر خطر ابتلا به دیابت نوع ۲ و بیماری‌های قلبی عروقی را نیز کاهش می‌دهد.
یکی از عوامل کلیدی در این امر، تداخل هورمونی در دوران شیردهی است. هورمون اکسی توسین که در دوران شیردهی ترشح می‌شود، به رحم کمک می‌کند تا به اندازه قبل از بارداری خود بازگردد و خون ریزی پس از زایمان را کاهش دهد. علاوه بر این، شیردهی با کاهش خطر پوکی استخوان همراه است، زیرا از تراکم استخوان از طریق ترشح هورمون‌هایی که به جذب کلسیم کمک می‌کنند، حمایت می‌کند.
شیر مادر اغلب به عنوان یک ماده زنده و پویا توصیف می‌شود. در حقیقت ترکیب شیر مادر تنها یک منبع تغذیه نیست و این مایع پیچیده با نیاز‌های کودک سازگار است. شیر مادر حاوی نسبت دقیقی از پروتئین ها، چربی ها، کربوهیدرات ها، ویتامین‌ها و مواد معدنی است که همگی برای رشد و نمو نوزاد بسیار مهم هستند. ترکیب شیر مادر در طول زمان و حتی در طی یک جلسه تغذیه تغییر می‌کند تا نیاز‌های در حال تغییر کودک در حال رشد را برآورده کند.
یکی از ویژگی‌های بارز شیر مادر، خاصیت تقویت سیستم ایمنی آن است. معجون منحصر به فرد مادران حاوی آنتی بادی ها، به ویژه ایمونوگلوبولین A (IgA) است که محافظت بسیار مهمی در برابر عفونت‌ها ایجاد می‌کند. این آنتی بادی‌ها به تشکیل یک سد در روده کودک کمک می‌کنند و از ورود پاتوژن‌های مضر به جریان خون جلوگیری می‌کنند. شیر مادر همچنین حاوی باکتری‌های مفیدی است که از گسترش میکروبیوم روده سالم حمایت می‌کند. باکتری که برای هضم و جذب مواد مغذی و نیز عملکرد سیستم ایمنی ضروری است.
علاوه بر این، شیر مادر سرشار از اسید‌های چرب ضروری است، از جمله DHA (دوکوزاهگزانوئیک اسید) و AA (اسید آراشیدونیک) که برای رشد مغز و بینایی حیاتی هستند. وجود این اسید‌های چرب در شیر مادر با افزایش مهارت‌های شناختی، بهبود توانایی کودک در یادگیری، حافظه و پردازش اطلاعات مرتبط است.
کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند کمتر دچار عفونت، آلرژی و بیماری‌های مزمن می‌شوند. خواص تقویت کننده سیستم ایمنی شیر مادر باعث محافظت در برابر بیماری ها، کاهش پذیرش در بیمارستان و نیاز به آنتی بیوتیک می‌شود. علاوه بر این، تغذیه با شیر مادر با الگو‌های افزایش وزن سالم تر، کاهش خطر چاقی و اختلالات متابولیک در بزرگ سالی ارتباط دارد.
مطالعات متعدد نشان می‌دهند که رشد جسمی و ذهنی کودکانی که از شیر مادر تغذیه کرده اند در مقایسه با کودکانی که از شیر مادر تغذیه نکرده اند، تفاوت‌های عمیقی وجود دارد. این تفاوت‌ها حتی تا بزرگ سالی نیز ادامه می‌یابند و بر جنبه‌های مختلف سلامت و عملکرد شناختی افراد تأثیر می‌گذارند.
تحقیقات به طور مداوم نشان می‌دهند که کودکانی که از شیر مادر تغذیه می‌شوند دارای IQ بالاتری هستند و در محیط‌های تحصیلی عملکرد بهتری دارند. اسید‌های چرب حیاتی و سایر ترکیبات زیست فعال موجود در شیر مادر به رشد مغز، تقویت توانایی‌های شناختی، حافظه و مهارت‌های حل مسئله کمک می‌کنند. نتایج پژوهش مجله انجمن پزشکی آمریکا (JAMA) نشان داده است که کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند، در مقایسه با کودکانی که با شیر خشک تغذیه می‌شوند، به طور درخورتوجهی ضریب هوش بالاتری دارند.
تغذیه با شیر مادر پیامد‌های پنهانی نیز دارد که کمتر به آن‌ها پرداخته می‌شود. سلامت روانی بهتر، از جمله نتایج دریافت شیر مادر است. کودکانی که با شیر مادر تغذیه می‌شوند کمتر دچار اضطراب، افسردگی و مشکلات رفتاری می‌شوند. پیوند نزدیک فیزیکی و عاطفی در دوران شیردهی به ایجاد دل بستگی ایمن کمک می‌کند که برای رشد عاطفی و اجتماعی سالم بسیار مهم است.
سازمان بهداشت جهانی تغذیه انحصاری با شیر مادر را برای شش ماه اول زندگی توصیه و تأکید می‌کند که هیچ غذا یا مایعات دیگری حتی آب نیز برای کودک لازم نیست. پس از شش ماه، شیردهی باید در کنار غذا‌های کمکی مناسب، با ادامه شیردهی تا دو سال یا حتی بیشتر ادامه یابد. این رویکرد تضمین می‌کند که کودک تغذیه کافی دریافت می‌کند و در عین حال از خواص محافظتی شیر مادر نیز بهره می‌برد.
شیردهی طولانی مدت با فواید سلامتی مختلفی برای مادر و کودک همراه است. برای مادران، شیردهی طولانی مدت می‌تواند به کاهش خطر ابتلا به سرطان سینه، سرطان تخمدان و دیابت نوع ۲ کمک کند. همچنین فواید عاطفی پنهان آن در این دوران بی تکرار، پیوند مادر و کودک را از طریق ترشح اکسی توسین تقویت می‌کند و در مادر و کودک آرامش می‌آفریند.
اما تداوم شیردهی پس از دوران نوزادی نیز با بهبود عملکرد سیستم ایمنی، خطرات عفونت‌های تنفسی و احتمال ابتلا به بیماری‌های مزمن مانند آسم و آلرژی را برای کودکان کاهش می‌دهد. همچنین استمرار مصرف شیر مادر به تقویت مهارت‌های شناختی کمک می‌کند چرا که مواد مغذی موجود در شیر مادر برای رشد و عملکرد مغز حیاتی هستند.
کیفیت شیر مادر مستقیما تحت تأثیر رژیم غذایی مادر است. برای تولید شیر غنی از مواد مغذی، مادران باید یک رژیم غذایی متعادل که شامل انواع مواد مغذی ضروری باشد، مصرف کنند. در ادامه به چند توصیه کوتاه غذایی برای مادران شیرده اشاره می‌کنیم:
۱. پروتئین ها: پروتئین‌های ضروری برای تولید شیر، می‌توانند از گوشت بدون چربی، مرغ، ماهی، لوبیا، حبوبات و محصولات لبنی تهیه شوند. مصرف پروتئین کافی از سنتز پروتئین‌های شیر به رشد و تکامل کلی کودک کمک می‌کند.
۲. کلسیم: مواد حاوی کلسیم برای سلامت استخوان بسیار حیاتی هستند. کلسیم باید از طریق محصولات لبنی، سبزیجات سبزبرگ و غذا‌های غنی شده، در رژیم غذایی گنجانده شود. کلسیم برای حفظ تراکم استخوان و جلوگیری از پوکی استخوان در مادران ضروری است.
۳. آهن: برای پیشگیری از کم خونی، مادران باید از غذا‌های غنی از آهن مانند گوشت بدون چربی، لوبیا، عدس و غلات غنی شده استفاده کنند. آهن برای تولید هموگلوبین که اکسیژن را به سلول‌ها می‌رساند، ضروری است. این ماده به حفظ سطح انرژی و وضع عمومی مادر کمک می‌کند.
۴. اسید‌های چرب امگا ۳: این چربی‌های ضروری برای رشد مغز بسیار مهم هستند. منابع آن عبارت اند از ماهی چرب، دانه کتان، دانه چیا و گردو. اسید‌های چرب امگا ۳ عملکرد شناختی و بینایی را در نوزادان تقویت می‌کنند.
۵. ویتامین‌ها و مواد معدنی: ویتامین D، ویتامین B۱۲ و روی برای رشد سیستم ایمنی و سیستم عصبی کودک حیاتی هستند. مادران می‌توانند این مواد مغذی را از غذا‌های غنی شده، مکمل‌ها و یک رژیم غذایی متنوع که شامل تخم مرغ، ماهی، گوشت و محصولات لبنی است به دست آورند.
برای بسیاری از مادران، شیردهی به دلیل شرایط پزشکی، کمبود شیر یا سایر چالش‌ها همیشه امکان پذیر نیست. بانک‌های شیر نقش مهمی در حصول اطمینان از دسترسی همه نوزادان به مزایای شیر مادر دارند. این مجموعه‌ها با جمع آوری، غربال گری، پاستوریزه و توزیع شیر مادر اهدایی به نوزادان نیازمند، زمینه رشد سالم و مطلوب همه کودکان را فراهم می‌آورند.
بانک‌های شیر برای اطمینان از ایمنی و کیفیت شیر از دستورالعمل‌های سخت گیرانه‌ای پیروی می‌کنند. آزمایش مکرر بیماری‌های عفونی، پاستوریزاسیون برای از بین بردن باکتری‌های مضر و غربال گری کامل اهداکنندگان از جمله این اقدامات است.
بانک‌های شیر به ویژه برای نوزادان نارس و مادرانی که دارای شرایط پزشکی‌ای هستند که از شیردهی جلوگیری می‌کند، بسیار حیاتی است. ترکیب تغذیه‌ای شیر اهداکننده بسیار شبیه به شیر مادر است و مواد مغذی ضروری و فاکتور‌های ایمنی را فراهم می‌کند که از سلامت و رشد نوزادان آسیب پذیر حمایت می‌کند. در بسیاری از کشورها، بانک‌های شیر از سوی سیستم‌های مراقبت‌های بهداشتی، سازمان‌های غیرانتفاعی و کمک‌های مالی عمومی حمایت می‌شوند و تضمین می‌کنند که شیر مادر در دسترس همه کسانی که به آن نیاز دارند، قرار بگیرد.
همان طور که اشاره شد شیردهی به درازای حیات بشر در بقا و رشد جوامع انسانی اهمیت دارد. بررسی‌های تاریخی نیز نشان می‌دهند نخستین ایده‌های بانک شیر و تلاش جمعی برای تغذیه کودکان، در تمدن بابل و قانون حمورابی مورد اشاره قرار گرفته است؛ بنابراین حمایت از این امر به عنوان یک فرایند عادی طبیعی نباید تلقی شود. حمایت از شیردهی از طریق آموزش، سیاست گذاری بلندمدت و حمایت آحاد مختلف جامعه برای اطمینان از اینکه همه مادران و نوزادان تحت حمایت قرار بگیرند، باید دنبال شود.
ایجاد یک محیط دوستدار شیردهی شامل ترویج سیاست‌هایی است که از مرخصی زایمان تا شیردهی در محل‌های عمومی و افزایش آگاهی عمومی در مورد اهمیت شیردهی را در بر می‌گیرد. همچنین نباید مادرانی که امکان شیردهی ندارند را از خاطر برد و از دسترسی همگانی به بانک‌ها و منابع شیر، برای حفظ سلامت و رفاه همه کودکان اطمینان حاصل کرد.
همان طور که دانش بشری به پیشرفت درک خود از تأثیر عمیق شیردهی ادامه می‌دهد، سرمایه گذاری در ابتکاراتی که از این عمل طبیعی حمایت و آن را ترویج می‌کنند، ضروری است. با انجام چنین کار‌هایی می‌توانیم به ساختن نسل‌های سالم تر، باهوش‌تر و انعطاف پذیرتر کمک کنیم و اطمینان حاصل کنیم که هر کودک، می‌تواند بهترین شروع را در زندگی تجربه کند.