موسوی‌زاده، محمدپور | شهرآرانیوز؛ صنایع غذایی در ایران را می‌توان از جمله کانون‌های مهم گردش مالی صنعت کشور دانست، زیرا هم‌اکنون این زمینه فعالیت صنعتی پس از صنایع پتروشیمی، در ردیف دومین مرجع خلق تولید ناخالص داخلی قرار دارد و در استان خراسان رضوی هم پس از صنایع پتروشیمی، فعال‌ترین زمینه تولید در اختیار واحد‌های فعال در حوزه صنایع غذایی است. افزون بر ۳۰ هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری در این حوزه با ایجاد اشتغال برای ۳۴ هزار نفر به‌روشنی نشان می‌دهد که فراوری محصولات زراعی، باغی و دامی می‌تواند چه مزیت‌های اقتصادی سرشاری داشته باشد.
بااین‌حال، در سال‌های اخیر مشکلات فراوان در حوزه‌های مختلف مالی، فنی و تجهیزات باعث شده است تا مسیر هموار رشد و پیشرفت برای صاحبان صنایع غذایی استان به سنگلاخ صعب‌العبوری تبدیل شود که در هر گردنه آن یک یا چند واحد صنعتی، سرانجامشان به تعطیلی برسد. شهرآرا در میزگرد تخصصی خود با حضور نمایندگان دستگاه‌های مسئول و مدیران چند واحد صنعتی بزرگ فراوری محصولات غذایی به واکاوی اصلی‌ترین چالش‌های امروزه چرخه تولید در استان پرداخته است.
مریم سراج‌احمدی، نایب‌رئیس اتحادیه خوراک دام، مجید رضایی‌فریمانی، مدیر صنایع تبدیلی جهاد کشاورزی استان، جواد رجبی، رئیس اداره صنایع غیرفلزی اداره کل صنعت، معدن و تجارت استان، مجیدرضا رحیمی، نایب‌رئیس گروه صنایع غذایی به‌صبا و مهدی ملت‌خواه، تولیدکننده چای و عضو خانه صمت استان در این میزگرد به بحث و تبادل‌نظر پرداختند.
سراج‌احمدی: صنایع فراوری شیر و تولید محصولات لبنی در خراسان رضوی از جمله بزرگ‌ترین فعالان صنعتی کشور در این حوزه هستند. برای اثبات این ادعا همین بس که بدانیم خراسان رضوی تقریبا ۹۰ درصد پنیر پیتزای کشور را تولید می‌کند. این اگرچه یک فرصت بزرگ است، اما مخاطرات و چالش‌هایی هم به دنبال دارد؛ مثلا همین که اقتضای استمرار فعالیت این صنایع ایجاب می‌کند که روزانه شیر خام به‌طور گسترده تأمین شود، اما با وجود تمرکز نهاد‌های مسئول بر تأمین نیاز بازار گوشت، در سال‌های اخیر تعداد درخور توجهی از دام‌های شیرده در استان به کشتارگاه‌ها فرستاده شده‌اند و شرایطی رقم خورده است که موضوع تولید شیر به یکی از دغدغه‌های همیشگی صنایع فراوری تبدیل شود.
علاوه بر این، در انبار‌های استان شاهد دپو گسترده خامه و پنیر پیتزا هستیم که این به‌دلیل نبود حمایت کافی در یافتن بازار‌های جدید در داخل و خارج از کشور است. به همین دلیل است که تولیدکننده ما امروزه به‌طور جدی به بازار‌های صادراتی فکر می‌کند، زیرا مجاورت ما با کشور‌های افغانستان و ترکمنستان، یک ظرفیت فوق‌العاده است که بتوان شیرخشک و پودر آب‌پنیر صادر کرد. آنها هم نیاز مبرم و جدی به این محصولات دارند، اما تا به‌سراغ صادرات برویم و حتی به آن فکر کنیم، دوباره همان قصه پرغصه مشکلات و تعهدات ارزی به‌ویژه در حوزه صادرات پیش می‌آید.
رضایی‌فریمانی: این یک حقیقت است که امروزه دیگر مزیت ذاتی ما در این استان، تولید شیر و محصولات لبنی نیست. درست است که مزارع، باغات و دامداری‌های خراسان رضوی از سرآمدان کشور هستند، اما در رقابت با تولید مواد خام، واقعیت میدانی امروزه به ما می‌گوید که صنایع تبدیلی و فراوری توانسته‌اند گوی سبقت را از این مراکز عرضه مواد اولیه بربایند.
استان ما در حوزه فراوری گوشت، تولید انواع کمپوت و کنسرو و سایر حوزه‌های فراوری، با فاصله و اختلاف رتبه نخست کشور را دارد و این نشان می‌دهد که مزیت ذاتی خراسان رضوی در حال حاضر، تولید محصولات فراوری شده است که ارزش‌افزوده بیشتری هم دارد. شما ببینید در سال گذشته ما بیش از یک‌میلیون و ۱۶۲ هزار تن تولید شیر داشته‌ایم، درحالی که کارخانه‌هایمان بیش از دو ونیم میلیون تن ظرفیت تولید دارند.
این یعنی چه؟ یعنی حتی در حالتی که تولید شیر خام ایده‌آل هم باشد، باز هم تعداد زیادی از کارخانه‌ها نمی‌توانند با ظرفیت کامل تولیدشان فعالیت کنند. حالا شما ببینید در همین شرایط، ما امروزه خروج شیر خام از استان را داریم. چرا باید این‌طور باشد؟
رجبی: صنعت غذایی خراسان رضوی، قدیمی‌ترین صنعت استان است و در حوزه‌های مختلف، قطب تأمین نیاز بازار کشور محسوب می‌شود. در این حوزه تاکنون بیش از ۳۰ هزار میلیارد تومان سرمایه‌گذاری انجام شده و محصول آن نیز ۳۴ هزار جوان را به شغل رسانده است. البته که نمی‌توان منکر مشکلات شد، اما در سال‌های اخیر، پیشرفت‌هایی هم در این عرصه حاصل شده است.
مثلا از سال گذشته، صدور گواهی پروانه فعالیت بدون کارخانه را شاهد هستیم. در سال ۱۴۰۲ بیش از ۲۲ پروانه از این نوع صادر شده که ۱۰ مورد از آن در حوزه صنایع غذایی بوده است. از ابتدای سال ۱۴۰۳ تاکنون نیز بیش از دوازده پروانه فعالیت بدون کارخانه دیگر صادر شده و این رویه مستمر ماست که صاحبان سرمایه به این حوزه هدایت شوند و به جای صرف هزینه‌های اضافی برای به‌راه‌انداختن خطوط تولید موقت، سرمایه خود را در اختیار صنایعی قرار دهند که به دلایل مختلف قادر به تولید با حداکثر ظرفیت خود نیستند.
سراج‌احمدی: در حوزه صنایع لبنی، مشکلات و دردنامه فراوان است، اما اینجا در پاسخ به این سؤال، مایلم توجه شما و مردم را به تولید بدون مجوز جلب کنم. ما در استانی هستیم که بیشترین میزان کارگاه‌های زیرپله و بدون مجوز را دارد. نص صریح قانون این است که فروش شیر خام ممنوع است، اما همچنان ما نه فقط در شهرستان‌ها بلکه در کلان‌شهری مثل مشهدالرضا (ع) شاهد عرضه مستقیم شیر خام به مردم هستیم.
علاوه بر این، ما چندبرابر کشور لبنیات سنتی و محصولات بدون مجوز در فروشگاه‌ها داریم که البته این موضوع تا حد زیادی بر بازاریابی صنایع دارای مجوز نیز تأثیر منفی می‌گذارد. آنها نه هزینه آزمایشگاه می‌دهند، نه استاندارد، نه نمونه‌برداری و حتی محصول تاریخ مصرف گذشته را هم به بازار عرضه می‌کنند.
در این حوزه علاوه بر نظارت دستگاه‌های مسئول، سبک زندگی مردم و باور‌های حاکم بر بازار مصرف نیز تأثیرگذار است که باید با آگاه‌سازی به این مسئله رسیدگی کرد. مردم نیاز دارند که بدانند رابطه مستقیمی میان تب مالت و محصولات همین کارگاه‌ها وجود دارد و اگر بر مصرف محصولات غیراستاندارد و تولید سنتی اصرار دارند، باید با عواقب بهداشتی آن نیز روبه‌رو شوند.
رضایی‌فریمانی: امروزه در صنایع تبدیلی کشاورزی، پنج حوزه فعالیت داریم که تولیدات زراعی، محصولات باغی، فراورده‌های دامی، کارخانجات خوراک دام، نگهداری و انبارداری و ذخیره‌سازی و البته حوزه تولید کود را شامل می‌شود. این یعنی صنایع استان به‌حدی از بلوغ رسیده‌اند که خراسان رضوی را به منطقه فعال کشور در هر پنج حوزه تبدیل کرده‌اند.
با این حال، امروزه تعارض منافع میان تولیدکنندگان شیر خام و مدیران صنایع تبدیلی به وجود آمده که در آن تولیدکنندگان، محصول خود را به صنعتگر نمی‌فروشند، چون گمان می‌کنند قیمت واقعی آن بیشتر از نرخ خرید است و از آن طرف، صاحبان صنایع هم به تولیدکنندگان اعتماد ندارند، چون باور دارند قیمت واقعی آن کمتر از نرخ خرید است.
این مشکلات به دلیل نبودن نهاد تنظیم‌کننده قیمت انجام می‌شود و کاری می‌کند که کشاورز، دیگر انگیزه لازم برای رشد تولیدش را نداشته باشد و باعث شود ما امروزه مثلا در هر هکتار مزارع صیفی، ۳۵ تن گوجه‌فرنگی برداشت کنیم درحالی که استاندارد تولید در همان اقلیم و همان آب و هوا، تولید ۱۲۰ تن گوجه‌فرنگی در هر هکتار است.
رحیمی: به نظر من، یکی از مشکلات جدی امروز ما همین بحث قیمت‌گذاری دستوری برای صنایع خصوصی است. شما ببینید در شرایطی که ما وادار می‌شویم نرخ مشخصی را برای محصول خود قرار دهیم، صنایع خارج از استان، شبانه به خراسان رضوی هجوم می‌آورند، اینجا بارانداز برپا می‌کنند، محصول کشاورز ما را یک‌شبه از روی درخت خریداری می‌کنند و به استان خود می‌برند. چرا باید این‌طور باشد؟
وقتی برای ما نرخ دستوری تعیین می‌کنند، تبعیت می‌کنیم، اما انتظار می‌رود در مقابل برای بارانداز‌های شبانه صنایع غیربومی هم از ما حمایت شود. کشاورزی خراسان رضوی در مشهد و سایر شهرستان‌ها باید ابتدا تأمین‌کننده نیاز صنایع بومی باشد و پس از این، به صادرات و تأمین نیاز خارج استان فکر کند. حضور مستمر زائران باعث شده است تا مشهد به قطب مصرف کالا تبدیل شود و همین امر نیز شرایطی را رقم زده که صنایع خارج از استان به بازار مشهد بیایند، حتی به قیمت کسری وزن و قیمت، محصول خود را به دست زائر میلیونی شهر امام رضا (ع) برساند.
کجاست حمایت از صنایع بومی؟ شما امروز به اصفهان و تبریز بروید، به چشم می‌بینید که نهاد‌های مسئول به‌طور دقیق و عینی از صنایع بومی استان حمایت می‌کنند، اما خراسان رضوی از این نظر وضع بسیار وخیمی پیدا کرده است. حالا علاوه‌براینکه حمایتی هم وجود ندارد، دستگاه‌های مسئول با تصمیمات ملی هر روز سامانه جدیدی راه می‌اندازند و دردسر تازه‌ای ایجاد می‌کنند. کار به جایی رسیده که امروزه باعنوان شفافیت، ده‌ها سامانه الکترونیک وجود دارد که هر واحد صنعتی فقط باید چند نیرو استخدام کند تا اطلاعات موردنیاز را در آنها بارگذاری کند.
ملت‌خواه: به نظر من، تولیدکننده مهم‌ترین قشری است که در اوضاع الان، جهادش به‌طور مستقیم بر استقلال وطن تأثیرگذار است. شما امروزه هر شغلی انتخاب کنید، درآمد شما به‌مراتب بیشتر و ریسک سرمایه شما به‌مراتب کمتر خواهد بود و به همین دلیل، اصطلاحی در بین صاحبان صنایع وجود دارد که می‌گوید در شرایط فعلی، کسی که به‌سراغ راه‌اندازی خط تولید برود، یا بسیار دیوانه است یا بسیار عاشق!
در حال حاضر حقیقت انکارناپذیر این است که شما درک می‌کنید و به چشم می‌بینید که تصمیم‌گیری‌های مدیریتی گاهی اوقات از هر نوع تجربه و تخصصی به دور است. به دلیل همین نابسامانی‌ها هم دو معضل فراگیر به وجود آمده است؛ یا موضوع کم‌فروشی و کسری وزن در بسیاری از نام‌های تجاری محصولات غذایی به یک روال ثابت تبدیل شده یا روند فعالیت صنعتی در بسیاری از حوزه‌های تولید منحصر در برخی استان‌های خاص شده است.
در همین رابطه، روشن به شما بگویم که بعد از ماجرای یک نام تجاری سرشناس در حوزه چای که فساد مالی سنگین آن اخیرا افشا شد، دیگر امروزه هیچ اقدام شاخص و مؤثری در حوزه چای در خراسان رضوی انجام نمی‌شود، یعنی از اساس نمی‌گذارند که انجام شود. همین‌طور است که تولید به برخی نام‌های تجاری محدود می‌شود، همین‌ها هم واردات چای خشک را کنترل می‌کنند، وقتی هم که واردات انجام نشود، عرضه در جریان نباشد و محصول در بازار کمیاب شود، مزایده‌های چای با بالاترین قیمت و مطلوب نظر یک قشر خاص انجام می‌شود.
اینها از چالش‌های حکمرانی مافیا بر بازار است. به همین ترتیب هم بیشتر نام‌های تجاری چای در خراسان رضوی امروزه اقدام به اختلاط چای داخلی و خارجی می‌کنند و پس از این، محصول ترکیبی را به نام چای خارجی و به همان قیمت می‌فروشند و کسی هم متعرض آنها نمی‌شود.
رضایی فریمانی: بله، این یک واقعیت است. امروزه بالغ بر هزار و ۸۰۳ پروانه صنعتی در استان صادر شده است که حدود هزار و ۱۵۰ واحد از آنها فعال هستند و از این میان فقط حدود هفتصدکارخانه ذیل نظارت اداره کل صمت است. همین تعدد پروانه‌ها نیز با توجه به محدودیت منابع انسانی ادارات، ضعف شدید نظارت را رقم زده و باعث شده تا درحال حاضر، متأسفانه بتوان گفت که بیش از ۳۰ درصد از کارخانجات صنایع تبدیلی حوزه لبنی قادر به فعالیت نیستند.
چیز عجیبی هم نیست، چون از یک‌سو حمایت به‌قدر کافی وجود ندارد و از سوی دیگر، تصمیم‌های نادرست همچون ممنوعیت صادرات تیر خلاص به برخی صنایع است.
خراسان رضوی در حوزه فراوری گوشت، تولید انواع کمپوت و کنسرو و سایر حوزه‌های فراوری، با فاصله و اختلاف رتبه نخست کشور را دارد و کسی نمی‌تواند این واقعیت را زیرسؤال ببرد، اما از سوی دیگر، صنایع استان به مرحله اشباع قطعی رسیده و محرز و مسلم است که دیگر جایی برای احداث یک کارخانه دیگر وجود ندارد، اما امروزه همچنان مجوز‌های فعالیت صنعتی صادر می‌شود و نمی‌توان سازوکاری را دنبال کرد که دیگر مجوز صادر نشود.
رجبی: موضوع اشباع فعالیت صنعتی در استان یک واقعیت است و علاوه بر اینکه خودش یک چالش محسوب می‌شود، زمینه‌ساز رقم‌خوردن بسیاری از مشکلات دیگر نیز همین است. مثلا ببینید حالا که صنعت خراسان رضوی به نقطه اشباع رسیده، فرایند اعطای تسهیلات به صاحبان صنایع نیز از طرف بانک‌ها تقریبا به طور کامل مسدود شده است.
چون از اساس در هر حوزه تسهیلات شاهد تعدد وحشتناک درخواست‌ها هستیم و همه می‌خواهند سرمایه در گردش و نقدینگی خود را از این محل تأمین کنند. از سوی دیگر، صنایع غذایی در خراسان رضوی به دلیل قدمت فعالیت در حوزه‌های مختلف نیاز جدی به بهسازی و بازسازی دارند، ماشین‌آلاتشان قدیمی شده و حتی روش‌های تولید باید هدفمند و به‌روز شود، اما تعدد درخواست‌ها برای تأمین ماشین‌آلات و واردات تأسیسات در این حوزه نیز بحران‌آفرین است.
متأسفانه باید اذعان کرد که از ابتدای امسال تاکنون ما هنوز نتوانسته‌ایم ارز موردنیاز برای واردات ماشین‌آلات برخی صنایع حساس و مهم استان را جذب کنیم. مشکل اصلی نیز همین موضوع ارز است. البته نباید از یاد برد که با وجود اشباع صنعت در برخی حوزه‌ها، خراسان رضوی همچنان نیازمند سرمایه‌گذاری در برخی عرصه‌ها همچون رنگ‌های خوراکی است و در این حوزه زیربنای تخصیص سرمایه همچنان وجود دارد.
رحیمی: چالش اشباع فعالیت صنعتی امروزه باعث شده است تا نرخ استهلاک سرمایه از نرخ سرمایه‌گذاری بالاتر برود، یعنی آن‌دسته از کارخانجاتی که قدمت دیرینه در حوزه صنایع غذایی دارند و از ده‌ها سال قبل در این حوزه سرمایه‌گذاری کرده‌اند، امروزه با مشکلات متعدد نظیر تأمین ماشین‌آلات روبه‌رو هستند، اما فعالیت واحد‌های تازه‌کار و درخواست‌های پرتعداد آنها برای واردات ماشین‌آلات، کار را برای ما هم سخت کرده است.
البته خوشبختانه در صنف ما یعنی تولید مربا و محصولات فراورده کشت باغی، بیشتر ماشین‌آلات داخلی است و انصافا دستگاه‌های خیلی خوبی هم داریم، اما فناوری فراوری آنها هنوز هم‌تراز با دانش بیست‌سال قبل دنیاست و حتی روزآمدترین ماشین‌آلات داخلی از قدیمی‌ترین تأسیسات رقبای بین‌المللی عقب‌تر است.
ملت‌خواه: اینکه صنعت غذایی در خراسان رضوی به نقطه اشباع رسیده، جایگاهی است که دیر یا زود ممکن بود به آن برسیم. در کشور‌های توسعه‌یافته نیز چنین وضعیتی پیش می‌آید و این یک موقعیت ناگزیر در چرخه تولید محسوب می‌شود و از این نظر، نمی‌توان اشباع بازار تولید را فی‌نفسه یک مشکل محسوب کرد، بلکه راهبرد مدیریتی در قبال این مسئله است که می‌تواند بحران‌آفرین باشد.
شما ببینید در دنیای مدرن و صنعتی، صاحبان سرمایه به جای اینکه فوری ماشین روی ماشین بگذارند، زمین بخرند و سوله برپا کنند، بر روی نام‌های تجاری کار می‌کنند. ما امروزه نام تجاری سرشناسی در حوزه چای داریم که از لندن و نیویورک تا تهران و کشور‌های عربی، بازار را با محصول خود پُر کرده آن هم درحالی که حتی هنوز یک کارخانه راه‌اندازی نکرده است. چطور؟ با استفاده از ظرفیت خالی کارخانجاتی که با کمتر از ظرفیت اسمی خود تولید می‌کنند.
همان‌طور که در کشور ما کارخانجاتی از این نوع فراوان هستند، در کل دنیا نیز به‌وفور از این واحد‌های صنعتی یافت می‌شود. در این موقعیت، سرمایه‌گذار باهوش و موفق کسی است که به جای تلاش برای دریافت مجوز جدید، با واحد‌های نیمه‌فعال ارتباط بگیرد، ظرفیت خالی کارخانجات را احصا کند و خط تولید خود را در قالب تولید بدون کارخانه، با استفاده از ظرفیت بلااستفاده آنها به راه بیندازد.
رضایی‌فریمانی: راهبرد ما این است که صنایع به سمت خودکفایی حرکت کنند. مثلا امروزه کارخانجات چغندر قند به طور کامل از زنجیره تأمین برق، آب، کود و گاز جدا هستند و با خودکفایی کامل، هیچ وابستگی به شبکه انرژی کشور ندارند. باور ما این است که صنایع ما به‌زودی خواسته یا ناخواسته به سمت همین روند خودکفایی حرکت خواهند کرد و با تهیه و نصب ژنراتور‌های فشار قوی، حتی از شبکه مصرف برق صنعتی خارج می‌شوند. درحال حاضر، بیش از هشت مرغداری بزرگ در خراسان رضوی به این خودکفایی دست پیدا کرده و این روند ادامه دارد.
ملت‌خواه: تعارف نداریم، کشور ما امروزه زیرساخت‌های حوزه انرژی را ندارد. ما خودمان از دو سال قبل، درخواست ارتقای آمپر را داده‌ایم، اما هنوز از طرف شرکت توزیع نیروی برق استان به آن رسیدگی نشده است. وقتی درخواست‌ها با وجود پرداخت هزینه این همه مدت روی میز مدیران باقی می‌ماند، معلوم است که زیرساخت تأمین از اساس وجود ندارد و واحد‌ها مجبور می‌شوند خودشان ژنراتور‌های خصوصی تهیه کنند.
البته در این باره نیز حرف‌وحدیث فراوان است. مثلا شما ببینید وقتی نیروگاه‌های خراسان رضوی از نظر تولید برق به نقطه خودکفایی رسیده‌اند، چرا باید صنایع ما دو روز تعطیلی به‌دلیل قطعی برق را تحمل کنند، درحالی که بخش درخورتوجهی از این برق به شبکه توزیع استان‌های دیگر منتقل می‌شود؟
در عمل شرایط کنونی طوری است که عوارض مصرف مازوت در نیروگاه‌های استان، هوای شهر‌های مختلف ما را آلوده می‌کند و این آلودگی درحالی مردم خراسان رضوی را گرفتار می‌کند که حتی سود حاصل از مصرف این سوخت در نیروگاه‌ها در قالب برق تولیدشده، صنایع استان‌های دیگر را بهره‌مند می‌کند.
رجبی: مسئله انرژی، معضلی است که با وجود پیامد‌های مخرب، تاکنون از جهات مختلف موردتوجه خود صنایع و نهاد‌های مسئول قرار گرفته است. یک راه مدیریت این موضوع، همین بحث ارتقای بهره‌وری است که باعث شده از سال گذشته، راهبرد جدیدی در دستورکار قرار بگیرد و بر مبنای آن، سیستم‌های گرمایش مستهلک جمع‌آوری و به‌روزرسانی می‌شوند و به‌ازای آن، مابه‌التفاوت هزینه گاز به شرکت عامل اعطا شود. علاوه بر این، در حوزه تولید خنک‌کننده‌های صنعتی نیز کولر‌های هوشمندی طراحی و اجرا شده که تا حد زیادی، مصرف برق را کاهش می‌دهند و با عرضه ویژه این خنک‌کننده‌ها به صاحبان صنایع، حمایت ویژه‌ای از آنها خواهد شد.