واجبات نماز دو دسته است؛ واجبات رکنی و واجبات غیررکنی. واجبات رکنی آنهایی است که اگر از روی سهو و اشتباه هم کم و زیاد شود، نماز باطل می‌شود، اما واجبات غیررکنی اگر از روی سهو و اشتباه کم و زیاد شود، نماز باطل نمی‌شود. یکی از واجبات غیررکنی نماز، ذکر است که باید در حالت آرامش و باطمأنینه گفته شود.
گذشته از مسائلی که در احکام شرعی درباره این واجب نماز گفته می‌شود، در موضوع آداب قلبی نماز هم این ذکر و درست به جا آوردن آن خیلی مهم است.
اصلا کل نماز به تعبیر قرآن ذکر است. خداوند در سوره طه، آیه۱۴ می‌فرماید: «إِنَّنِی أَنَا ا... لَا إِلَهَ إِلَّا أَنَا فَاعْبُدْنِی وَ أَقِمِ الصَّلَاه لِذِکْرِی: خداى یکتا من هستم. هیچ خدایى جز من نیست، پس مرا بپرست و برای اینکه مرا یاد کنی، نماز بگزار».
ذکر گفتن در نماز و اذکار نماز همچنان‌که از نظر ظاهری آدابی دارد که شرط صحت نماز در آن است، در باطن هم آدابی دارد که شرط قبولی نماز در رعایت همین آداب است.
البته همین آداب ظاهری ذکر هم خیلی مهم است. مرحوم آیت‌ا... مجتهدی در این‌باره می‌گوید: وقتی می‌خواهد به سجده برود، «سینِ» «سُبْحانَ رَبِّیَ الْأَعْلی وَ بِحَمْدِهِ» را قبل از رفتن به سجده، «حانَ رَبِّیَ الْأَعْلی» را در سجده، «وَ بِحَمْدِهِ» را هنگام بلند شدن از سجده می‌گوید. این نماز باطل است؛ زیرا به‌صورت عمدی، طمأنینه در آن رعایت نشده است.
ولی اگر عمدی نباشد و به‌اشتباه ذکر را زودتر گفته باشد، نمازش باطل نیست و می‌تواند ذکر را دوباره تکرار کند؛ زیرا طمأنینه، رکن است.
فردی که از نمازش می‌دزدد و نمازش بدون طمأنینه است، نه رکوع صحیح دارد، نه سجده صحیح، نه بعد از نماز دعا دارد، نه تعقیب دارد و درواقع نمازش را مچاله و به گوشه‌ای پرتاب کرده است. مَثَل او مَثَل کسی است که لباس کهنه‌اش را درآورده و آن را مچاله و به گوشه‌ای پرت کرده است.
شاید برای فردی که خبری از اسرار تربیتی و زندگی‌ساز نماز ندارد، این عبادت برایش اعمال و اذکاری معمولی و بی‌اثر به نظر بیاید.
همان‌طور که گفتیم، نماز باطنی دارد و ظاهری. باطن نماز را باید در اسرار اعجاب‌آور ذکر خدا جست‌وجو کرد؛ آنجا که خوراک روح، توجه است و نماز، توجه به مرکز و مجمع تمام زیبایی‌هاست، خدایی که اصل ماست و از ما جدا نیست.
ذکر خدا مثل بذری است که جوانه‌های بندگی را حاصل می‌دهد و پاشیدن بذر ذکر در وجود انسان، آدابی دارد که باید شمرده و متین ادا شود و نیز هر زمینی آماده پذیرش این بذر نیست و طمأنینه، این آمادگی را فراهم می‌کند.
پروردگار در قرآن کریم می‌فرماید هرکه از یاد من اعراض و به یاد من پشت کند، حتما زندگی تنگ و سختی خواهد داشت. نماد و عَلم و عمده یاد خدا در زندگی اکثر ما نماز است. اگر در نمازی واقعا یاد خدا باشد، زندگی انسان را آسان می‌کند. امام‌خمینی (ره) در کتاب آداب نماز می‌فرماید: ذکر زبانی ما در نماز باید به ذکر قلبی برسد؛ مثل آنکه می‌خواهی به بچه‌ای کلمه را یاد بدهی و هی تکرار می‌کنی. این تکرار شدن و تکرار کردن اذکار، برای آن است که دل، این ذکر را بفهمد و تکرار کند و امام می‌فرماید وقتی دل راه افتاد، آن وقت دیگر تو باید پشت‌سرش بدوی و عجایبی در اینجا اتفاق می‌افتد و اینجاست که نماز ما شیرین و زندگی ما آسان می‌شود.