ابراهیم حافظی -
سرپرست اداره مطبوعات سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان قدس
آنچه امروز به‌نام «روزنامه» می‌شناسیم، سال ۱۶۰۵ میلادی در بلژیک پدید آمد و با رونق صنعت چاپ، روزنامه‌نگاری دنیا نیز رونق گرفت. در ایران سالیان بسیاری گذشت تا با روزنامه‌های امروزی آشنا شوند. میرزاصالح شیرازی که در انگلیس تحصیل می‌کرد، به‌خوبی با فنون چاپ آشنا شده بود و با خودش از اروپا دستگاهی به ایران آورد و در نخستین گام به‌سال ۱۲۱۵ شمسی روزنامه‌ای به‌سبک اروپایی‌ها منتشر کرد که نام «کاغذ اخبار» را بر آن نهادند، ولی، چون کمتر نسخه‌ای از آن دیده شده است، برخی مورخان آن را مبنای آغاز روزنامه‌نگاری محسوب نمی‌کنند. ۱۵ سال پس از این روزنامه (سال ۱۲۲۹ شمسی) که امیرکبیر، صدراعظم باکفایت و مقتدر ایران، بنای اصلاحات اساسی در ایران داشت، دستور داد «ادوارد برجیس» انگلیسی، اولین روزنامه رسمی را منتشر کند تا مردم از وقایع و اتفاقات دربار و مملکت آگاه شوند و نام «وقایع اتفاقیه» را بر آن نهاد. حرکت روزنامه‌نگاری منظم ایران هم از همین‌جا شروع شد و ۵۰ سال بعد با آغاز مشروطه به‌اوج رسید. رشد روزنامه‌نگاری سبب روشنگری‌های سیاسی، اجتماعی و آغاز تحولات متعدد در جامعه آن زمان شد. به‌طور کلی در دوره قاجار حدود هزار عنوان، در دوره پهلوی افزون بر ۴ هزار عنوان و در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا کنون افزون بر ۲۵ هزار نشریه رسمی و غیررسمی چاپ شده است.
از ایران همیشه به‌عنوان یک کشور تمدن‌ساز یاد شده است و بی‌شک یکی از آثار این تمدن‌سازی، حفظ و احیای میراث فرهنگی است و در این راه می‌طلبد نهاد‌هایی وظیفه احیا و حفظ این تراث را به‌دوش کشند. در همین راستاکتابخانه آستان قدس رضوی تاکنون موفق به‌جذب بسیاری از آثار فرهنگی مکتوب و غیرمکتوب شده است و امروزه آن را به‌عنوان یکی از کتابخانه‌های مهم جهان اسلامی معرفی می‌کنند.
یکی از وظایف اصلی این کتابخانه شناسایی، جذب و حفظ تمام آثار مکتوب است که مطبوعات نیز یکی از این آثار محسوب می‌شود. به‌همین منظور در این کتابخانه از نسخه تصویری «کاغذ اخبار» تا اولین روزنامه رسمی ایران و بسیاری از روزنامه‌های دوره قاجار و پس از آن شناسایی و جذب شده است و این سنگ‌بنای بخش آرشیو مطبوعات شد تا در سال ۱۳۵۹ فعالیت رسمی‌اش را به‌صورت مستقل آغاز کند. در شکل‌گیری این آرشیو، وقف و اهدای مطبوعات نقش پررنگی داشته است؛ از بانو اشرف‌السلطنه (همسر اعتمادالسلطنه وزیر انطباعات دوره قاجار) که تعدادی از نفیس‌ترین روزنامه‌ها را وقف کرده است تا رضاخان نایینی‌طباطبایی (مدیر روزنامه تئاتر) و بسیاری دیگر از صاحبان روزنامه‌های دوره قاجار و همچنین شخصیت‌هایی، چون سیدجلال تهرانی، اوکتایی (رئیس کتابخانه) و دیگران که نام آن‌ها در صدر واقفان منابع مطبوعاتی دیده می‌شود.
آرشیو مطبوعات آستان قدس رضوی امروزه یکی از سند‌های افتخار این شهر است، زیرا به‌عنوان تنها آرشیو منطقه‌ای در شرق کشور فعالیت می‌کند و علاوه بر آن، با توجه به مجموعه معظمی از مطبوعات که تمام ۳۱ استان کشور را پوشش می‌دهد، پذیرای محققانی از سراسر کشور است. چه بسیاری از نفایس در این کتابخانه هست که در هیچ جای دنیا نسخه‌ای از آن‌ها دیده نشده است؛ از دومین نشریه فرانسوی‌زبان ایران به‌نام «اکودوپرس» که نسخه چاپی آن تاکنون دیده نشده تا نشریه «التودد» که به‌زبان‌های فرانسه و عربی و فارسی در پاریس چاپ شده و بخش فارسی آن شرح سفر مظفرالدین‌شاه به آن کشور است. در این آرشیو بیش از ۴ هزار عنوان نشریه نفیس مربوط به دوره قاجار و پهلوی موجود است. علاوه بر این جذب مجموعه‌های خاصی، چون ۱۰ هزار عنوان نشریه دانشجویی، بیش از ۸۰۰ عنوان سالنامه و ۶۰۰ عنوان ویژه‌نامه موضوعی سبب غنای هرچه بیشتر آرشیو مطبوعات شده است. از نظر موضوعی در تمام حوزه‌ها، نشریه موجود است؛ از قدیمی‌ترین نشریه طنز ایران با نام «ملانصرالدین» تا روزنامه «ادب مشهد» به‌عنوان قدیمی‌ترین روزنامه‌ای که از کاریکاتور بهره برده است تا نشریات اجتماعی، ادبی، علمی، پزشکی، دینی، کودک‌ونوجوان و ده‌ها موضوع دیگر که به‌دلخواه مراجعان موجود است. از ویژگی‌های منحصربه‌فرد این آرشیو، جذب و نگهداری افزون بر ۲ هزار نشریه چاپ‌شده در شهر مشهد در طول ۱۲۰ سال تاریخ روزنامه‌نگاری این شهر است که آن را تبدیل به یک آرشیو غنی و کامل از نشریات محلی کرده است. در کنار آن دیجیتال‌سازی بیش از ۱۰ هزار عنوان نشریه انجام شده است که در سال ۱۳۹۹ از طریق سامانه کتابخانه دیجیتال آستان قدس رضوی برای تسهیل دسترسی محققان از سرتاسر عالم به این گنجینه عظیم دسترس‌پذیر خواهد شد.
به‌مدد نام حضرت علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) هر روز مشتاقان بسیاری پیدا می‌شوند که مجموعه‌های مطبوعاتی خود را به این مرکز واگذار کنند. در ۲۰ سال اخیر بیش از ۷۰۰ هزار نسخه نشریه، وقف و اهدای این مرکز شده است که علاوه بر غنای مجموعه آرشیو، سبب حفظ بخشی از میراث مکتوب ایرانیان شده است. انتظار می‌رود هم‌وطنان با همدلی و همراهی در زمینه واگذاری مجموعه‌هایشان از یک نسخه نشریه تا هر تعدادی، برای نجات روزنامه و مجله‌هایی که بسیاری از آن‌ها به‌دلیل شرایط نامساعد نگهداری به ورق‌پاره تبدیل شده‌اند، ما را یاری رسانند.