لیلا جانقربان/شهرآرانیوز- تک‌تک بیمارانش را به اسم و فامیل می‌شناسد؛ چه آن‌هایی که عضو اهدا کرده‌اند و چه آن‌هایی که عضو دریافت کرده‌اند و حالا برای دریافت نسخه پیشش می‌آیند. ۱۸ سال از عمر پزشکی‌اش را برای اهدای عضو گذاشته است و بزرگ‌ترین دغدغه‌اش آن ۳۲ درصدی است که راضی به اهدای عضو نمی‌شوند!
دکتر ابراهیم خالقی، مسئول واحد فراهم آوری اعضای پیوندی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، است. در این روز‌هایی که کرونا آمار اهدای عضو را به صفر رسانده است، میهمان اتاق او در بیمارستان منتصریه می‌شویم و تمام سؤالاتمان درباره اهدای عضو و مرگ مغزی را از او می‌پرسیم.
انگار کرونا اهدای عضو را هم با مشکل روبه‌رو کرده است؟
متأسفانه در این ۲ ماهی که کرونا منتشر شده است، بیشتر مرگ‌مغزی‌ها تست کرونایشان مثبت می‌شود؛ چون در آی‌سی‌یو بستری می‌شوند و آن‌جا هم که فعلا آلوده است.
اهدای عضو از فوتی‌های کرونا وجود ندارد؟
نه. اعضای بدن فردی که دچار کرونا شده است برای اهدا مناسب نیست و باید اعضایی به بدن نیازمند اهدا شود که سلامت کامل داشته باشند.
پس با این وضعیت پیوند تعطیل شده است؟
بعد از انجام پیوند، برای اینکه بدن واکنش منفی نشان ندهد، مجبوریم سیستم ایمنی بدن را پایین بیاوریم، وگرنه بدن علیه عضو جدید واکنش نشان می‌دهد و عفونت شدید ایجاد می‌شود. برخورد بدن با کلیه و کبد پیوندخورده مانند برخوردی است که با یک تکه خار فرورفته در انگشت می‌کند.
سیستم بدن به این شکل خلق شده است و به این عضو به عنوان یک جسم خارجی نگاه می‌کند و واکنش نشان می‌دهد. برای اینکه با این واکنش روبه‌رو نشویم، مجبوریم سیستم ایمنی بدن را به شدت پایین بیاوریم و همین پایین‌آوردن سیستم ایمنی مساوی با آسیب‌پذیری بدن گیرنده است و کرونا یک تهدید جدی در این شرایط به حساب می‌آید.
چه بدن عجیبی! با وجود نیاز به عضو، ولی نسبت به خارجی‌ها واکنش منفی نشان می‌دهد! فکر می‌کردم عضو جدید مثل عضو قبل بعد از پیوند شروع‌به‌کار می‌کند!
اتفاقا در سال ۱۹۶۰ که پیوند اعضا در دنیا راه افتاده بود، مشکل اصلی همین تفکر بود! آن‌ها نمی‌دانستند چرا بدن واکنش منفی نشان می‌دهد! تا اینکه دوقلو‌های همسان را به هم پیوند زدند و متوجه این نکته شدند که بدن به جسم خارجی واکنش نشان می‌دهد. در سال ۱۹۸۴ دارو‌های ضعیف‌کننده سیستم ایمنی بدن را کشف کردند و از آن به بعد اهدا با موفقیت انجام شد.
فریب سیستم ایمنی بدن؟
دارو‌ها سیستم ایمنی بدن را ضعیف می‌کند تا این جسم جدید را نشناسد. در این شرایط بدن فرد از یک بچه یک ماهه هم ضعیف‌تر است.
با اهدای عضو واقعا افراد به زندگی دوباره برمی‌گردند؟
بیماران زیادی داشته‌ایم که اگر به اهدا نمی‌رسیدند فوت می‌کردند. بیماران کلیوی را می‌شود با دیالیز چند سالی نگه داشت، ولی اگر فردی که کم‌کاری کبد و قلب دارد به اهدا نرسد، بیشتر از یکی‌دو ماه زنده نمی‌ماند.
مرگ مغزی واقعا برگشتی ندارد؟
مرگ مغزی زمانی است که هیچ سلول زنده‌ای در مغز وجود ندارد و این به معنای برنگشتن است. خیلی‌ها کما را با مرگ مغزی اشتباه می‌گیرند. در کما سلول‌های مغز آسیب دیده‌اند، ولی به‌طور کلی از بین نرفته‌اند که ممکن است در ۳ ماه دوباره جان بگیرند یا شاید هم تحلیل بروند؛ ولی در مرگ مغزی هیچ سلول زنده‌ای نداریم و هیچ امکانی برای برگشت نیست. مثلا همین امروز پسر ۱۹ ساله‌ای را به ما معرفی کرده‌اند که ۳ هفته در کما بوده و الان دچار مرگ مغزی شده است. خانواده اش اصرار دارند که برمی‌گردد، ولی در مرگ مغزی هیچ امیدی نیست.
با این مرز باریک بین کما و مرگ مغزی چه اعتمادی به تشخیص پزشکان وجود دارد؟
ما یک تیم تأییدکننده مرگ مغزی داریم که شامل متخصص اعصاب، جراح اعصاب، متخصص بیهوشی و متخصص داخلی است که این‌ها از وزیر بهداشت حکم تأیید مرگ مغزی دارند و هرکدام ۲ نوبت به فاصله ۲۴ ساعت و جداگانه باید مرگ مغزی را تأیید و مهر کنند.
موارد مرگ مغزی را چطور شناسایی می‌کنید؟ در بیمارستان‌ها نماینده دارید؟
از طرف بیمارستان‌ها موارد مرگ مغزی به ما معرفی می‌شوند و تیم پیوند اعضا، این بیماران را از ۲ جهت بررسی می‌کند؛ اول اینکه آیا فرد دچار مرگ مغزی شده است یا نه؟ دوم اینکه آیا شرایط اهدا را دارد یا نه؟ بعد از این بررسی‌ها ما با خانواده‌ها صحبت می‌کنیم که خدای نکرده آن‌ها از لحاظ روحی آسیب نبینند.
پس اول مطمئن می‌شوید و بعد به خانواده می‌گویید؟
خبر مرگ مغزی واقعا خبر بدی است. شنیدن این خبر برای خانواده‌ها خیلی سخت است و من همیشه دعا می‌کنم خدا با این اتفاق ما را امتحان نکند که خیلی سخت است. بعد از این تأیید ما با خانواده‌ها صحبت می‌کنیم و با گروه‌های تخصصی خبر مرگ مغزی را به خانواده می‌دهیم. واقعا خبر بدی است.
این شرایط اهدا که می‌گویید، چیست؟
مثلا همین که کرونا نداشته باشد یا عفونتی در خونشان نباشد. این‌طور نیست که فردی دچار مرگ مغزی شود و اعضا به درستی کار کنند. وقتی کسی مرگ مغزی می‌شود، تمام سیستم‌های بدنش به هم می‌ریزد و نارسایی چند عضوی پیدا می‌کند و اعضا از بین می‌روند. خون به این اعضا کم می‌رسد و کم‌کم از بین می‌روند. ما این نکات را هم بررسی می‌کنیم و از سلامت اعضا مطمئن می‌شویم.
با این حساب دریافت عضو از موارد مرگ مغزی هم زمان خاصی دارد؟
معمولا می‌گویند کمتر از یک هفته زمان داریم، ولی این حرف قطعی نیست، چون بعضی‌ها در چند ساعت اعضایشان از بین می‌رود.
مرگ مغزی در زن‌ها بیشتر است یا مردها؟
مرگ مغزی آقایان بیشتر است، چون بیشتر در معرض تصادف‌ها و آسیب‌ها هستند، ولی در سکته‌های مغزی خانم‌ها و آقایان برابر هستند و در اهدا هم باوجود اینکه تعداد خانم‌ها کمتر است، در مرگ مغزی برابر هستند.
چند درصد مردم راضی به اهدای عضو بعد از مرگ مغزی می‌شوند؟
۶۸ درصد مردم در سال ۹۸ راضی به اهدای اعضای عزیز مرگ‌مغزی‌شده خودشان شده‌اند. این آمار در سال ۹۷
حدود ۶۱ درصد بود که نشان می‌دهد میزان مشارکت مردم در یک سال ۷ درصد افزایش یافته است. اما من همیشه این سؤال را از خودم می‌پرسم که چرا ۳۲ درصد راضی به این ایثار نشدند! به نظرم فرایند اهدای عضو مانند فرایند ایثار است که باید در جامعه نهادینه شود و این نگاه گسترش یابد. مردم کشور ما نشان داده‌اند که فرهنگ ایثار بالایی دارند.
سال ۶۸ در ایران به فتوای امام (ره) در تاریخ ۳۱ فروردین‌ماه اهدای عضو تأیید شد، ولی ۱۱ سال طول کشید تا در مجلس تصویب شود! سال ۶۸ فقط ۱۰ درصد مردم به اهدا رضایت می‌دادند، ولی حالا این فرهنگ بین مردم جا افتاده است و آن را پذیرفته‌اند. ما مردم خوبی داریم.
برای دریافت عضو از فرد مرگ‌مغزی‌شده‌ای که کارت اهدا هم دارد، باز هم رضایت خانواده لازم است؟
برای اهدا وراث کبیر قانونی باید رضایت بدهند. همسر، فرزندان بالای ۱۸ سال و پدر و مادر هرکدام که در قید حیات باشند، باید رضایت بدهند. کارت اهدای عضو مانند یک وصیت است که وراث کبیر می‌توانند به آن عمل کنند، ولی اجباری ندارند. در مواردی که افراد کارت اهدا دارند یا اینکه فرد در خانواده شفاهی اعلام کرده است که به اهدای اعضا رضایت دارد، برخورد بهتری با ما می‌شود.
این رضایت‌گرفتن به پدر بزرگ و مادر بزرگ که نمی‌رسد؟
نه
خودتان هم اشاره کردید که خبر مرگ مغزی و رضایت‌گرفتن کار سختی است. تا به حال شده است خانواده‌ای شما را از شدت ناراحتی بزنند؟
همکاران ما خیلی کتک خورده‌اند، ولی من در این ۱۸ سال هنوز کتک نخورده‌ام. سخت‌ترین مرحله اهدای عضو همین رضایت‌گرفتن است، حتی از نگهداری فرد مرگ مغزی هم سخت‌تر است.
یکی از دغدغه‌های خانواده‌ها این است که با برداشتن اعضا آسیبی به ظاهر عزیزشان وارد نشود؛ این مورد واقعا رعایت می‌شود؟
نمی‌دانم چرا مردم فکر می‌کنند ما نسبت به موارد مرگ مغزی بی‌تفاوت هستیم. باور کنید بعد این همه سال هنوز هم وقتی مرگ مغزی می‌بینم ناراحت می‌شوم و با خودم می‌گویم چرا باید این اتفاق برای این بنده خدا بیفتد. ما خودمان هم چنین شرایطی را در زندگی داشته‌ایم. ضمن اینکه با برداشتن اعضا هیچ آسیبی به ظاهر فرد وارد نمی‌شود. باید بگویم که احترام به جنازه واجب است و ما به این نکته اهمیت زیادی می‌دهیم. همکاران ما موقع اهدا خیلی وقت‌ها برای فرد متوفی قرآن می‌خوانند.
اینکه می‌گویند مو و ناخن را هم برمی‌دارید صحت دارد؟
نه. پوست در رضایت خانواده برداشت می‌شود، ولی مو نه! همین پوست به بخش سوختگی بیمارستان می‌رود و یک بیمار دچار سوختگی را از مرگ حتمی نجات می‌دهد. از داخل بدن هم کبد، کلیه‌ها، قلب و لوزالمعده برداشته می‌شود که هیچ آسیبی به ظاهر نمی‌رساند. هرکدام از این اعضا جان یک نفر را از مرگ نجات می‌دهد و به عبارتی عمری دوباره به بیماران نیازمند می‌دهد. افرادی که نجات می‌یابند، زندگی دوباره‌ای پیدا می‌کنند که فقط این زندگی برای یک نفر نیست، بلکه ممکن است نجات جان یک مادر یا یک پدر در یک خانواده باشد و با این کار یک مادر به آغوش خانواده برمی‌گردد.
مردم کدام شهر‌ها بیشتر عضو اهدا کرده‌اند؟
در دو سه سال گذشته بیشترین آمار اهدا از نیشابور و سبزوار بوده است.
چرا خیلی‌ها به اهدا راضی نمی‌شوند؟
به مرگ مغزی باور ندارند و فکر می‌کنند فرد برمی‌گردد.
اگر از فرد مرگ مغزی فقط یک عضو مناسبِ اهدا باشد، باز هم عمل اهدای عضو انجام می‌شود؟
بله. همین یک عضو جان یک نفر را از مرگ نجات می‌دهد!
این عمل چقدر هزینه دارد؟
پیوند اعضا کاملا رایگان است، ولی حدود ۶۰ میلیون تومان برای بیمارستان هزینه دارد.
یعنی از دریافت‌کننده هم هیچ هزینه‌ای دریافت نمی‌شود؟
نه.
اگر خانواده‌ای راضی به اهدا باشند، ولی مبلغی بخواهند، بیمارستان یا خانواده دریافت‌کننده پرداخت می‌کند؟
اهدای عضو کاملا رایگان است و حتی یک‌ریال هم به خانواده‌ها پرداخت نمی‌کنند. فقط اگر خانواده‌ای مشکل مالی داشته باشد، سعی می‌کنیم در پرداخت هزینه‌های بیمارستانی که بیمارشان بستری بوده است، تخفیفی بگیریم، ولی هیچ هزینه‌ای پرداخت نمی‌شود.
اکنون چند نفر به پیوند نیازمند هستند؟
اکنون ۸۰۰ نفر در نوبت پیوند هستند که ۲۰۰ نفر شرایط خاص دارند و باید فوری پیوند شوند، ولی موردی نیست. نیازمندان کبدی زیاد نیستند و به حدود ۲۰ نفر می‌رسند. بیماران کبدی زیاد نیستند، چون وقتی پیوند نمی‌شوند، می‌میرند!
از زمانی که عضو را برداشت می‌کنید تا زمانی که پیوند می‌زنید چقدر زمان می‌گذرد؟
همان‌جا پیوند انجام می‌شود. اهداکننده و دریافت‌کننده را با هم داخل اتاق عمل می‌بریم. البته بین ۸ تا ۱۰ ساعت عضو را می‌توان در شرایط خاص بعد از جداکردن نگه داشت که از این ۸ ساعت ۳ ساعت عمل جداکردن و ۳ ساعت عمل پیوند زمان می‌برد و فقط ۲ ساعت زمان برای انتقال عضو باقی می‌ماند. انتقال اورژانسی انجام می‌شود و آمبولانس آژیرزنان این عضو را به هواپیما می‌رساند و از آن طرف آمبولانس به محض دریافت عضو به اتاق عمل زنگ می‌زند که عمل را شروع کنند. اگر اینجا گیرنده مناسب نداشته باشیم به دیگر شهر‌ها برای اهدا می‌فرستیم. مثلا گاهی برای کبد، گیرنده مناسب در شیراز است.
اهدا برچه اساس است؟ پارتی‌بازی که نمی‌کنید؟
درباره کلیه، اساس، زمان دیالیز است. هرچه زمان دیالیز بیشتر باشد، اولویت بیشتر است. البته گروه خونی هم مطرح است که باید به دریافت‌کننده بخورد. اورژانس کلیه اول اطفال هستند، چون رشد آن‌ها به دلیل نارسایی کلیه کم می‌شود و دوم کسانی که رگ برای دیالیز ندارند. برای پیوند کبد هم اولویت میزان نارسایی کبد است.
برای اهداکننده و دریافت‌کننده شرایط سنی هم دارید؟
شرایط برای اهداکننده این است که سن زیر فرد ۶۰ سال باشد. برای اهدای اعضا هم سن گیرنده و دهنده را تطبیق می‌دهیم و اختلاف سنی کمتر و بیشتر از ۱۰ سال نباید باشد. این‌طور نیست که کبد یک فرد ۵۰ ساله را به یک بچه ۵ ساله بدهیم.
چند مرکز پیوند اعضا در ایران داریم؟
پیوند، قله جراحی است و نشان‌دهنده سطح علمی دانشگاه‌هاست. در شرق کشور، بیمارستان منتصریه است که شرق و شمال شرق را پوشش می‌دهد. در جنوب، کرمان، یزد، شیراز و اهواز را داریم و در شمال کشور شهر‌های تهران، رشت و تبریز پیوند اعضا انجام می‌دهند.
در این شهر‌ها تمام پیوندها انجام می‌شود؟
فقط در مشهد، تهران و شیراز تمام پیوندها انجام می‌شود.
اهدای عضو از اتباع هم در ایران انجام می‌شود؟
اهداکننده و دریافت‌کننده هر ۲ باید یک ملیت داشته باشند. ما در ایران این قانون را داریم. یک ایرانی به یک غیرایرانی نمی‌تواند عضو بدهد یا از او عضو بگیرد.
اهدای عضو از فرد زنده چطور است؟
فقط امکان اهدای یکی از کلیه‌ها وجود دارد. البته در شرایطی خاص امکان اهدای کبد فرد زنده وجود دارد. گیرنده کبد، گیرنده باید کمتر از ۲۰ کیلو وزن داشته باشد؛ به این معنی که بچه کمتر از ۳-۴ ساله باشد که وزن کمی هم دارد. در این شرایط می‌توان یک لب (یک بخش) از کبد پدر یا مادر را به بچه پیوند زد. جالب اینکه این کبد در بدن پدر یا مادر خودش را ترمیم می‌کند و دوباره به شکل اول برمی‌گردد و کبد بچه نیز همزمان با خود بچه رشد می‌کند و بزرگ می‌شود.
خودتان هم کارت اهدای عضو دارید؟
همیشه از خدا خواسته‌ام که من را با این موضوع امتحان نکند. خودم کارت اهدای عضو دارم، ولی واقعا کار سختی است و به‌نظرم باید امتیازات و تسهیلاتی برای این خانواده‌ها وجود داشته باشد. چراکه ایثار ویژه‌ای انجام می‌دهند.
خانواده‌های اهداکننده و دریافت‌کننده را به هم معرفی می‌کنید؟
اگر بخواهند این کار را انجام می‌دهیم. بعضی وقت‌ها اهداکننده خواسته است که دریافت‌کننده را ببیند، حتی شک کرده که ما اعضا را فروخته‌ایم. برای همین ما در همین بیمارستان خانواده اهداکننده و دریافت‌کننده را دعوت می‌کنیم تا یکدیگر را ببینند. در همین اتاق ما بار‌ها صحنه‌هایی را دیده‌ایم که شما در فیلم‌ها می‌بینید.