نگاهی به یکی از مهم‌ترین محله‌های قدیمی مشهد به بهانه اقدامات شهرداری در بهسازی و احیای آن
حسین بیات/شهرآرانیوز - حوضه رودخانه کشف‌رود به‌خاطر شرایط مناسب طبیعی، از پیش از اسلام یکی از بخش‌های مورد توجه برای سکونت در خراسان به‌حساب می‌آمده است، اما این حوضه و محدوده شهر مشهد زمانی اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند که امام هشتم شیعیان، علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع)، در آن به شهادت می‌رسد و سبب می‌شود یک روستای کوچک به دومین شهر بزرگ ایران فعلی بدل شود. پس از کشتار لشکریان میران‌شاه (پسر تیمور) در سال ۷۹۱هجریقمری در توس، بازماندگان در پناهگاه حرم امام‌رضا (ع) سکنا می‌گزینند.
از این زمان به بعد، عصر رونق و حیات تابران و توس به‌سر می‌آید و روی توجه تاریخ به‌سوی مشهدی معطوف می‌شود که پیش از این با نام سناباد نوغان شناخته می‌شد. شهر جدید و محلاتش با توجه تیموریان در سده نهم هجریقمری آباد شده، بازارها، مدارس، مساجد و کاروان‌سرا‌های بسیاری در آن ساخته می‌شود. ازجمله این محلات و بازارها که رونق می‌گیرند، بازار و محله سرشور هستند که در طول دوره‌های مختلف تاریخی تخریب می‌شوند، اما این روزها، زمزمه احیای آن توسط شهرداری مشهد، خُلق قدیمی‌های مشهد را شیرین کرده است.
تاریخچه‌ای از محلات قدیم مشهد
از شش محله قدیمی و مهم شهر مشهد دو محله نوغان و سراب، قدیمی‌تر هستند. محلات سرشور و عیدگاه از نظر قدمت پس از نوغان و سراب قرار دارند و دو محله بالاخیابان و پایین‌خیابان هم که جوان‌تر هستند، در زمان احداث خیابان مشهد به‌دستور شاه‌عباس اول صفوی (در آغاز سده ۱۱ هجری) به این نام شهرت یافته‌اند.
اگرچه محله سرشور پس از نوغان و سراب از قدیمی‌ترین محلات مشهد بوده، به‌سبب اینکه دروازه اصلی و مهمی نداشته، در منابع تاریخی قدیمی، کمتر از آن نام برده شده است؛ البته بنا به‌گفته حافظ ابرو، تاریخ‌نگار و جغرافی‌دان مشهور ایرانی در عصر تیموری (درگذشته به سال ۸۳۳هجریقمری)، چون در جنوب سرشور، قریه‌ای قدیمی به نام «دستگرد» وجود داشته، تا عهد تیموریان از این محله با نام «دستجرد» هم یاد می‌شده است. در مطلع‌الشمس، اسمی از سرشور به‌عنوان محله‌های مشهد برده نشده است، ولی در کتاب زین‌العابدین قاجار (نفوس ارض‌اقدس) بعد از سراب و به‌عنوان دومین محله مشهد، از آن یاد شده که یکی از شش دروازه شهر را نیز به نام خود اختصاص داده است. اکنون خیابان خسروی‌نو، آخوندخراسانی (خاکی پیشین) و امام‌رضا (ع) (تهران سابق) مهم‌ترین بخش‌های باقی‌مانده از محله سرشور را دربر گرفته‌اند.
بازار در ساختار شهری مشهد قدیم
هم‌زمان با توسعه شهر و رونق گرفتن مشهد، مسیر تجاری‌ای که بین سناباد و نوغان به‌تدریج شکل گرفته بود، نیز رونق بیشتری می‌گیرد و بر طول آن افزوده می‌شود. این بازار در دوره تیموریان، مهم‌ترین گذرگاه شهر بوده و بیشترین نقش را در کالبد و شکل‌دهی شهری ایفا می‌کرده است، از این‌رو محلات و معابر متعددی در حوالی آن شکل می‌گیرند.
بازار قدیم مشهد در دوره صفوی از گوشه صحن تا محل چهارسوق به میدان سرسنگ (انتهای محله سرشور فعلی) ختم می‌شود و از مکان‌های پراهمیت تجاری شهر به‌شمار می‌رود. از دیگر اقدامات تاثیرگذار دولتمردان صفوی بر بازار قدیم شهر، گسترش صحن عتیق و احداث بنا‌هایی مانند «گنبد ا... وردی‌خان»، گنبد «حاتم‌خانی»، «دارالفیض» و «توحیدخانه» در ضلع جنوب‌شرقی صحن است که با این اقدامات برای نخستین‌بار، بازار بزرگ به دو قسمت تقسیم می‌شود و در دو طرف صحن قرار می‌گیرد.
مهم‌ترین واقعه کالبدی شهر تا وقوع انقلاب اسلامی، ایجاد خیابان‌های جدید در اطراف حرم و طرح توسعه حرم مطهر است. تخریب و تسطیح بنا‌ها تا شعاع ۳۲۰ متری گنبد مطهر در سال ۱۳۵۴-۱۳۵۳ شمسی در زمان عبدالعظیم ولیان، باعث تخریب بخش باستانی بازار قدیم شهر می‌شود، اما بخش بزرگی از آن در دو سوی خیابان خسروی‌نو و در دل محله سرشور، برجای می‌ماند؛ بخش‌هایی که امروزه به‌عنوان بازار فرش و بازار سرشور می‌شناسیم.
وجه تسمیه محله و بازار سرشور
درباره وجه تسمیه محله و بازار سرشور، داستان‌های زیادی بین مردم و اهالی این محله، دهان‌به‌دهان می‌چرخد؛ داستان‌هایی که گاه به‌دور از واقعیت هستند؛ مثلا اینکه اهالی این محدوده بر سر سنگی در حوالی آب پایین‌خیابان (میدان اعدام) که یک طرفش تیز و یک طرفش کند بوده است، با اهالی یک محله دیگر جنگ داشته‌اند و بالاخره موفق می‌شوند سر تیز سنگ را به طرف خودشان بچرخانند و از آن زمان، بازار این قسمت به سرشور شهره می‌شود یا اینکه، چون بسیاری از سرشناسان مشهد در این محدوده زندگی می‌کرده‌اند، به سرشور معروف شده است.
روایت دیگر می‌گوید مردمان اینجا سر‌های پرشوری داشته‌اند؛ برای همین اینجا سرشور لقب گرفته است. در روایت دیگری مردم معتقدند که این محله به‌خاطر وجود بازار و آمدوشد مردم به آن، شوروحال زیادی داشته؛ به همین دلیل اینجا به سرشور، به معنای سرزندگی و شوروحال، لقب گرفته است.
در این باره داستان‌های دیگری هم هست که قدری از نمونه‌های قبلی پذیرفتنی‌تر است؛ مثلا اینکه در گذشته کاروان‌سرا‌ها و حمام‌هایی بوده است که زوار بعد از آنکه وارد مشهد می‌شدند، در این محدوده اتراق و حمام می‌کرده‌اند. در منابع دیگری آمده است در گذشته دسته‌جات عزاداری، قمه‌زن‌ها، دست‌تیغ‌زن‌ها یا دست‌خونی‌ها در ایام عزاداری اباعبدا... الحسین (ع)، در مسیر خود به سمت حرم امام‌رضا (ع) به‌دلیل خون‌آلود بودن، پیش از ورود به صحن حرم، در حمام‌های واقع در بازار شامل «حمام سرسوق» (یا سرشور)، «حمام شاه» (حمام مهدی‌قلی‌بیک)، «حمام سالاربهادر» و «حمام بیگلربیگی»، غسل می‌کردند و پس از طهارت، راه خود را ازطریق بازار زنجیر به‌سمت صحن عتیق ادامه می‌دادند، بنابراین نام سرشور از آنجا نشئت گرفته است.
آنچه مسلم است، معبری مهم به نام «کوچه شور» از این محله شروع می‌شده و پس از عبور از شرق حرم حضرت‌رضا (ع) به محله نوغان و راسته بازار دیگر شهر می‌پیوسته است، بنابراین احتمال دارد که این محله هم در ابتدا «سرِ شور» خوانده می‌شده است؛ کما اینکه در مشهد نام‌هایی از این نوع، چون سرِ آب، سرده و سرآسیاب وجود داشته است. روایت جذاب دیگر در این‌باره، مراسمی است که در بازار برگزار می‌شده است.
این بازار به «بازار سرسوق» نیز معروف بوده که علت این نام‌گذاری، وجود «حمام سرسوق» در ابتدای بازار بوده است. دلیل انتخاب نام سرشور این بوده که ابن‌بطوطه در کتاب خود که درپی سفرش به مشهد نگاشته، بیان کرده است: به محله پرازدحام مشهد که همان بازار بوده است، شور گفته می‌شود. او در بخشی از کتابش نوشته است: «وقتی به سرشور، یعنی محل شروع ازدحام رسیدم، به حدی شلوغ بود که نه راه پس داشتم و نه راه پیش.» درواقع سرشور به معنی شروع بازار مشهد بوده که احتمالا بسیار هم شلوغ بوده است.
سرشور قدیم
محله سرشور در جنوب‌شرق محله سراب و غرب حرم مطهر واقع بوده و پس از محله سراب، اعیان‌نشین‌ترین محله شهر محسوب می‌شده است. ازآنجاکه محله سرشور میان محله اعیان‌نشین و حکومتی سراب و محله تجاری و سوداگرانه یهودنشین عیدگاه قرار داشته، هویت مردم آن هم، میانگین هویت مردم دو محله مزبور را تشکیل می‌داده است.
به نقل و استناد کتاب نفوس ارض‌اقدس، تالیف زین‌العابدین قاجارقوانلو که براساس سرشماری سال ۱۲۹۵ قمری مشهد تدوین شده است، در این محله هیچ خانه اجاره‌ای و وقفی‌ای وجود نداشته، فقرای آن کم و اغنیایش متعارف بوده است. نوکران دولتی و آستانه‌ای محله سرشور، بیش از حد متعارف و رعایا و پیشه‌وران آن، کمتر بوده است. کاروان‌سرا‌ها و تیمچه‌ها و باغ‌های محله سرشور نسبتاً کم و حمام‌ها و آب‌انبار‌ها و مساجدش بیشتر بوده است. بیشتر ساکنان این محله را نوکران دولت و آستان قدس، تجار، صرافان، زرگران، حکاک، ملاک، بزازها، شَعرباف‌ها و نخودبریز‌ها و مردم میانه‌حال و صاحبان مشاغل متعارف، تشکیل می‌داده‌اند. یکی از ویژگی‌های بارز محله سرشور، نبودِ ساکنان صاحب مشاغل روستایی (مانند چوبدار، دشتبان، زارع، سالار، گاوچران، گاودار، گله‌دار، مُقنی و میراب) در آن بوده است. درمقابل، ملک‌التجارِ شهر و متخصصانی مانند شاعر، مُذَّهِب، صحاف و کتابدار در این محله می‌زیسته‌اند. یکی دیگر از ویژگی‌های بارز این محله، سکونت تعداد درخورملاحظه‌ای مهاجر ثروتمند مَروی و هِروی در آن بوده است.
در این محله، لوطی، مارگیر، مطرب، باجگیر، فالبین و رمال وجود نداشته است، اما یک دعواخر و یک دعاگو در آن می‌زیسته‌اند. درمجموع محله سرشور از هویت شهری متعارفی برخوردار بوده است و ساکنان آن شایستگی بیشتری برای عنوان «شهرنشین» داشته‌اند، کمااینکه در کتاب تاریخ مشهدالرضا (ع)، نوشته احمد ماهوان، نام شهرنشین‌ترین محله قدیم مشهد را به سرشور داده‌اند.
در بازار سرشور به‌جز مدرسه فروغ، نخستین مدرسه دخترانه مشهد، هیچ مدرسه دیگری وجود نداشته، ولی ۹ مسجد، ۱۰ تکیه، ۴ کاروان‌سرا و تیمچه، ۹ حمام، ۱۰ آب‌انبار، ۲ کارخانه شال‌بافی و ۱۲باغ بوده است. مسجد حاج‌رضا قرصی‌سرشور، مسجد ذوالفقار، مسجد خردو، مسجد سهله یا نظریافته، حمام بیگلربیگی، حسینیه قاینات، حسینیه اصفهانی‌ها، حسینیه قزوینی‌ها و آب‌انبار حوض چهل‌پایه از جمله آن‌هاست. خانه صاحب علم، خانه جواهری و خانه دختر ملک، واقف معروف مشهدی، از دیگر بنا‌های باارزش در این راسته هستند.
چهره‌های شاخص محلی
از چهره‌های شاخص ساکن این محله، می‌توان به آیت‌ا... خامنه‌ای، خانواده خیامی که سبب رونق صنعت خودروسازی ایران شده‌اند، دکتر شیخ و محمدتقی بهار، شاعر مشهدی، اشاره کرد که هرکدامشان چهره‌های فرهنگی شاخص در کشور شناخته می‌شوند.
همچنین در این محله، خواهر بزرگ رهبری، خانه خاندان پدری همسر آیت‌ا... علم‌الهدی و منزل خواهر آیت‌ا... سیستانی قرار داشته است که هرکدام پاتوقی برای انقلابیون در دهه‌های ۴۰ و ۵۰ محسوب می‌شده‌اند. بازار سرشور امروز بیشتر مغازه‌های سوغات‌فروشی را در خود جای داده و بافت محله سرشور نیز به‌سمت ساخت‌وساز واحد‌های اقامتی، تمایل پیدا کرده است.
سرگذشت بازار سرشور به روایت تاریخ
قرون اولیه اسلام: شکل گیری بازار به عنوان راه ارتباطی بین نوغان و سناباد
تیموریان: تبدیل بازار به اصلی‌ترین معبر شهر و ساخته شدن میدان سرسنگ در انتهای بازار بزرگ به عنوان محل تجمع مردم و میدان اصلی شهر
صفویان: کم اهمیت شدن نقش اجتماعی میدان سرسنگ به دلیل احداث صحن عتیق و احداث محور بالا و پایین خیابان. همچنین در این دوره، بازار مشهد با احداث صحن عتیق، به دو بخش (شمالی بازار و جنوبی بازار) تقسیم شد.
قاجار: احداث بست بالاخیابان و بست پایین خیابان واحداث صحن جدید سبب از بین رفتن میدان سرسنگ می‌شود.
قرن معاصر:
تبدیل محور بالاخیابان و پایین خیابان به اصلی‌ترین معبر شهر و احداث واحد‌های تجاری، مدرسه‌ها و کاروان سرا‌ها در اطراف آن
کاهش رونق بازار به دلیل وجود محور‌های بالاخیابان و پایین خیابان
ایجاد راسته‌های تجاری فرعی در اضلاع صحن عتیق صفوی و صحن جدید قاجاریه
تقسیم راسته اصلی بازار به راسته‌های فرعی (اطراف بست‌ها و دو صحن ذکرشده)
تقسیم بازار برای دومین بار با احداث فلکه حضرت (سال ۱۳۰۸ ه. ش) و سه قسمت شدن بازار
طرح احیای بافت محله سرشور اگر چه از سال ۹۲ کلیدخورده بود، اما به طور جدی از سال گذشته در دستور کار قرار گرفت و هم اکنون در حال انجام است.
تخریب بازار
۱۳۱۰ خورشیدی: تخریب بخشی از بازار (بخش شمالی) برای سومین بار با احداث خیابان طبرسی و از رونق افتادن بخش شمالی بازار با روی کار آمدن خیابان طبرسی
۱۳۳۳ خورشیدی: تقسیم شدن بخش جنوبی بازار به دلیل احداث خیابان خسروی نو و تخریب بنا‌های مهم اطراف بازار
۱۳۴۰ خورشیدی: استقرار واحد‌های فرش فروشی در بخشی از بازار سرشور و نامیده شدن بازار فرش بر آن و از بین رفتن رونق سرا‌های قدیمی بازار با احداث خیابان‌های تهران، طبرسی و ارگ
۱۳۵۳ خورشیدی: تخریب بخش وسیعی از بازار به خصوص بخش مرکزی (داخل فلکه حضرت) و بخش جنوبی (بازار سرشور) با اجرای طرح توسعه حرم مطهر رضوی و نابود شدن بخش شمالی بازار به طورکلی
۱۳۶۷ خورشیدی: تخریب مجدد بازار در طرح بازسازی محدوده حرم، به منظور توسعه عمران حرم مطهر رضوی