به گزارش شهرآرانیوز؛ خواننده مشهدی این صفحه، که لابد اهل کتاب هم هست و دست کم قدر و قیمت آن را می‌داند، با اوضاع اقتصادی و فرهنگی شهر و همشهریان خود نیز کمابیش آشناست؛ بسته به اینکه چقدر دل مشغول این مسائل است، حتما دیدگاهی هم ــ کلی نگرانه یا جزئی نگرانه ــ دراین زمینه دارد. اما، جز اندک متولیان فرهنگ شهر، ازجمله کتاب و کتاب خوانی، کسی درجریان جزئیات دقیق امر نیست. بااین همه، ما با همین مقدار اطلاعات و آماری که از اوضاع واحوال کتاب و کتاب خوانی و کتاب خوان‌ها در مشهد داریم، از هوش مصنوعی خواستیم برنامه‌ای به ما بدهد که به موجب آن بشود آنچه را هست بهبود بخشید.
مشهد شهری است با بیش از سه ونیم میلیون نفر جمعیت که در مساحتی حدود ۳۵۰ کیلومترمربع زندگی می‌کنند. حرم امام رضا (ع) با چندین زیرمجموعه فرهنگی (کتابخانه و مرکز اسناد، انتشارات، موزه)، و نیز دانشگاه مهم فردوسی با افزون بر ۲۵۰۰۰ دانشجو از سراسر کشور و، همچنین، از برخی کشور‌های منطقه در این شهر قرار دارند. دانشکده ادبیات و علوم انسانی این دانشگاه چندین رشته زبان خارجی دارد: عربی، انگلیسی، فرانسوی، روسی. دانشگاه فردوسی یکی از مراکز آموزش زبان فارسی به غیرفارسی زبانان نیز هست. مشهد اعتبار ادبی ویژه‌ای نیز دارد که عمده آن به واسطه بودن آرامگاه فردوسی در نزدیکی آن است. این شهر، ازجمله به دلیل امکانات اقتصادی و بهداشتی بسیار و نزدیکی به مرز‌های شرقی ایران، شهری مهاجرپذیر است و حتی از صدهاهزار مهاجر قانونی و غیرقانونی افغانستانی میزبانی می‌کند. چندین کنسولگری نیز در این شهر قرار دارند. حال، براساس شاخص‌های توسعه و رفاه، چنین شهری چند کتابخانه و کتاب فروشی نیاز دارد؟
به طور دقیق نمی‌توان، بدون داده‌های آماری دقیق‌تر و شاخص‌های توسعه یافته تر، تعداد دقیق کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌های موردنیاز مشهد را تعیین کرد، اما می‌توان، براساس اطلاعات ارائه شده، تخمین اولیه‌ای ارائه داد. این تخمین بسیار تقریبی است و نیازمند بررسی‌های میدانی و مطالعات آماری دقیق‌تر است.
• جمعیت: سه ونیم میلیون نفر جمعیت نشان دهنده نیاز به تعداد زیادی کتابخانه و کتاب فروشی است.
• دانشگاه فردوسی: وجود دانشگاهی بزرگ با دانشجویان زیاد نیاز به کتابخانه‌های دانشگاهی و کتاب فروشی‌های تخصصی را افزایش می‌دهد.
• مهاجران: جمعیت بالای مهاجران، به ویژه از افغانستان، نیاز به کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌های با منابع متنوع زبانی را افزایش می‌دهد.
• جاذبه‌های فرهنگی: حرم امام رضا (ع) و آرامگاه فردوسی، به عنوان جاذبه‌های فرهنگی، می‌توانند تقاضا برای کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌های مرتبط با این زمینه‌ها را افزایش دهند.
با توجه به عوامل فوق، می‌توان تخمین زد که مشهد حداقل به ۱۰۰ تا ۱۵۰ کتابخانه و ۱۵۰ تا ۲۵۰ کتاب فروشی نیاز دارد. این اعداد می‌تواند بسیار بیشتر یا کمتر باشد، وابسته به عواملی مانندِ
• میزان بودجه اختصاص یافته به فرهنگ و کتاب: بودجه بیشتر امکان ایجاد کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌های بیشتر با کیفیت بالاتر را فراهم می‌کند.
• توزیع مکانی: پراکندگی عادلانه کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌ها در مناطق مختلف شهر بسیار مهم است.
• سطح سواد و علاقه به مطالعه: میزان سواد و علاقه به مطالعه در جامعه نقش مهمی در تعیین تعداد موردنیاز کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌ها دارد.
این تخمین تنها نقطه شروع است و، برای رسیدن به عدد دقیق تر، نیاز به مطالعات آماری دقیق‌تر و جامع‌تر است.
اوه! متأسفانه، امروز، مشهد حدود ۱۰۰ کتابخانه عمومی و کمتر از ۵۰ کتاب فروشی دارد. (فروشگاه‌های کتاب‌های کمک آموزشی را درنظر نگرفته ام.) شورای شهر مشهد، در سال ۱۴۰۳، ۵۶۰هزارمیلیارد ریال بودجه برای شهرداری تعیین کرده است که ۱۰درصد آن به فرهنگ اختصاص دارد. (البته هزینه‌های زیرساختی شهر، به ویژه به دلیل حضور تعداد بسیاری مهاجر غیرقانونی در آن—که هیچ مالیاتی نمی‌پردازند—چشمگیر است.) باوجود این و با توجه به آماروارقامی که دادم، چقدر از این مبلغ باید صرف توسعه مشاغل مرتبط با کتاب و کتاب خوانی شود؟ درباره چگونگی هزینه کرد هم توضیح بده. درباره راه اندازی کتاب فروشی جدید هم بایست توجه داشت که طی سه-چهار سال گذشته بهای اجاره، و نیز کتاب چندصددرصد افزایش یافته است. امروز، میانگین هزینه اجاره ملک تجاری، متری، ده میلیون ریال است؛ یک کتاب ۱۰۰صفحه‌ای هم حدود یک میلیون ریال قیمت دارد. درمقابل، درآمد متوسط یک خانواده مشهدی سه تا چهارنفره ۱۵۰ تا ۲۰۰میلیون ریال است که بین ۳۱ استان ایران در رتبه ۲۲ قرار می‌گیرد. (گویا خط فقر به ازای هر فرد حدود ۷۰میلیون ریال است.)
با توجه به اطلاعات ارائه شده، وضعیت اسفباری در مشهد درزمینه دسترسی به کتاب، و کتاب خوانی وجود دارد. با بودجه اختصاص یافته به فرهنگ، می‌توان اقدامات مؤثرتری انجام داد.
• بودجه کل شهرداری مشهد در سال ۱۴۰۳: ۵۶۰هزارمیلیارد ریال
• بودجه اختصاص یافته به فرهنگ (۱۰%): ۵۶هزارمیلیارد ریال
با توجه به کمبود شدید کتابخانه و کتاب فروشی، پیشنهاد می‌شود حداقل نیمی از بودجه اختصاص یافته به فرهنگ، یعنی ۲۸هزارمیلیارد ریال، صرف توسعه مشاغل مرتبط با کتاب و کتاب خوانی شود.
با توجه به افزایش شدید قیمت اجاره و کتاب، یک برنامه چندمرحله‌ای برای هزینه کرد پیشنهاد می‌شود:
• یارانه اجاره: پرداخت یارانه اجاره به کتاب فروشی‌ها برای کاهش فشار اقتصادی بر آن ها. این می‌تواند به صورت پرداخت مستقیم یا تخفیف در اجاره اماکن عمومی باشد.
• یارانه کتاب: تأمین بخشی از هزینه‌های خرید کتاب برای کتاب فروشی ها، به ویژه برای کتاب‌های پرفروش و موردنیاز.
• حمایت از برنامه‌های فرهنگی: حمایت مالی از برنامه‌های فرهنگی کتاب فروشی‌ها مانند برگزاری جلسات نقد کتاب و امضای کتاب.
• ساخت کتابخانه‌های جدید: ساخت کتابخانه‌های جدید در مناطق محروم و کم برخوردار شهر.
• تجهیز کتابخانه ها: تجهیز کتابخانه‌ها به کتاب‌های جدید، نرم افزار‌ها و امکانات لازم.
• آموزش و توسعه منابع انسانی: آموزش کتابداران و متخصصان کتابخانه ها.
• حمایت از چاپ و نشر کتاب‌های محلی: تخصیص بودجه برای چاپ و نشر کتاب‌های نویسندگان و محققان محلی.
• برگزاری نمایشگاه‌های کتاب: برگزاری نمایشگاه‌های کتاب محلی و ملی برای دسترسی بیشتر مردم به کتاب.
• نظارت دقیق: نظارت دقیق بر هزینه کرد بودجه، برای جلوگیری از فساد مالی و استفاده بهینه از منابع.
• شفافیت: شفافیت در هزینه کرد بودجه، برای افزایش اعتماد عمومی.
• همکاری با بخش خصوصی: جذب سرمایه گذاری بخش خصوصی درزمینه توسعه کتاب و کتاب خوانی.
• افزایش قیمت ها: افزایش قیمت اجاره و کتاب چالش اصلی در توسعه کتاب و کتاب خوانی است. مکانیزم‌های حمایتی باید با توجه به این افزایش قیمت‌ها طراحی شوند.
• توزیع نابرابر: توزیع نابرابر کتابخانه‌ها و کتاب فروشی‌ها در شهر دسترسی به کتاب را برای برخی مناطق دشوار می‌کند. تلاش برای توزیع عادلانه منابع ضروری است.
• کاهش قدرت خرید مردم: کاهش قدرت خرید مردم تأثیر زیادی بر تمایل آن‌ها به خرید کتاب دارد. راهکار‌هایی مانند تخفیف و ارائه کتاب‌های ارزان قیمت باید درنظر گرفته شوند.
درکل، نیاز به یک برنامه جامع و بلندمدت برای توسعه کتاب و کتاب خوانی در مشهد وجود دارد. بودجه اختصاص یافته نقطه شروع خوبی است، اما نیاز به برنامه ریزی دقیق و اجرای مؤثر آن برای رسیدن به اهداف موردنظر ضروری است.
باتوجه به این داده ها، روند رشد مشهد دراین زمینه را چگونه ارزیابی می‌کنی؟ مناسب است؟ طی چند سال می‌توانیم به یک وضعیت متعادل در امر کتاب و کتاب خوانی برسیم؟ برای شتاب دادن به این پیشرفت چه کار‌هایی می‌شود انجام داد؟ لازم است بدانی که، اکنون، اغلب کتاب فروشی‌ها در مرکز شهر مشهد و منطقه یک متمرکزند که میانگین اجاره بهای املاک تجاری و غیرتجاری در آن نیز تقریبا از همه مناطق دیگر بیشتر است. باوجود تورم سالانه ۳۰ تا ۴۰درصدی و نبود موازنه بین درآمد و هزینه، سهم کتاب در سبد خانوار به شدت کاهش یافته است. (البته میزان این کاهش درباره کتاب‌های دیجیتال کمتر بوده است و سکو‌های عرضه این منابع به خوبی فعال اند.) امسال، دولت، یک هفته را به عرضه کتاب‌ها با ۲۵٪ تخفیف اختصاص داده است. سقف سهم هر فرد برای استفاده از این تخفیف ده میلیون ریال است، یعنی بهای خرید یک کتاب فیزیکی حدودا هزارصفحه ای. درنظرگرفتن این نکات، در راهکار‌ها و پیشنهاد‌هایی که ارائه دادی تغییری ایجاد می‌کند؟
با توجه به داده‌های ارائه شده، روند رشد مشهد درزمینه دسترسی به کتاب و کتاب خوانی بسیار کند و نامناسب است. تمرکز کتاب فروشی‌ها در مرکز شهر و منطقه یک نشان از عدم دسترسی عادلانه به کتاب برای تمام شهروندان دارد. تورم بالا و کاهش قدرت خرید مردم سهم کتاب را در سبد خانوار به شدت کاهش داده است. حتی برنامه تخفیف کتاب دولت نیز، به دلیل سقف پایین و قیمت بالای کتاب‌های فیزیکی، تأثیر چندانی نخواهد داشت. رسیدن به یک وضعیت متعادل در امر کتاب و کتاب خوانی در مشهد، با روند فعلی، سال‌ها زمان خواهد برد و، بدون اقدامات جدی و فوری، بعید به نظر می‌رسد.
راهکار‌های قبلی باید با توجه به تمرکز کتاب فروشی‌ها در مرکز شهر، تورم بالا، و کاهش قدرت خرید مردم اصلاح شوند:
• حمایت از کتاب فروشی‌ها در مناطق مختلف: باید تمرکز بر حمایت از راه اندازی و توسعه کتاب فروشی‌ها در مناطق مختلف شهر، به ویژه مناطق کم برخوردار، باشد. این حمایت می‌تواند شامل یارانه اجاره، کمک به خرید کتاب، و آموزش پرسنل باشد. به جای تمرکز بر کتاب فروشی‌های مرکز شهر، باید به مناطق محروم‌تر توجه بیشتری شود.
• افزایش میزان یارانه اجاره و کتاب: با توجه به تورم بالا، میزان یارانه اجاره و کتاب باید افزایش یابد تا بتواند تأثیر واقعی بر کاهش هزینه‌ها داشته باشد.
• ترویج کتاب‌های دیجیتال: با توجه به فعالیت مناسب سکو‌های عرضه کتاب دیجیتال، باید به ترویج و توسعه این نوع کتاب‌ها نیز توجه شود. این می‌تواند شامل ارائه اینترنت رایگان در کتابخانه‌ها و مکان‌های عمومی و یا برگزاری کارگاه‌های آموزشی استفاده از کتاب‌های دیجیتال باشد.
• برنامه‌های تخفیف هدفمند: به جای برنامه‌های تخفیف کلی، باید برنامه‌های تخفیف هدفمند برای گروه‌های کم درآمد و دانش آموزی درنظر گرفته شود. سقف تخفیف نیز باید افزایش یابد.
• توجه به کتابخانه‌های سیار: استفاده از کتابخانه‌های سیار می‌تواند دسترسی به کتاب را در مناطق کم برخوردار افزایش دهد.
برای شتاب دادن به پیشرفت، علاوه بر موارد بالا، اقدامات زیر نیز ضروری است:
• همکاری با مدارس و دانشگاه ها: برنامه ریزی برای استفاده بیشتر از کتابخانه‌های مدارس و دانشگاه‌ها و تشویق دانش آموزان و دانشجویان به مطالعه بیشتر.
• تبلیغات و فرهنگ سازی: کمپین‌های تبلیغاتی برای ترویج کتاب خوانی و افزایش آگاهی مردم درمورد اهمیت کتاب و مطالعه.
• حمایت از نویسندگان و مترجمان محلی: حمایت از نویسندگان و مترجمان محلی برای تولید کتاب‌های باکیفیت و مرتبط با فرهنگ و نیاز‌های جامعه مشهد.
باتوجه به چالش‌های موجود، رسیدن به یک وضعیت متعادل در امر کتاب و کتاب خوانی در مشهد، حداقل، ۵ تا ۱۰ سال زمان خواهد برد. این زمان می‌تواند با اجرای برنامه‌های مؤثر و با همکاری همه دستگاه‌های مرتبط به میزان قابل توجهی کاهش یابد، اما، بدون اقدامات جدی و عزم راسخ، بعید به نظر می‌رسد در کوتاه مدت پیشرفتی قابل ملاحظه حاصل شود.
در این پرسش‌ها و پاسخ ها، نکاتی هست که ممکن است با اعتراض برخی مخاطبان، به ویژه آن دسته از کسانی که دغدغه‌های دیگری دارند و مسائل دیگر را مقدم بر این مسئله می‌دانند، مواجه شود؛ مثلا، امکان دارد از اولویت مسائل اقتصادی و زیادبودن سهم بودجه فرهنگی مشهد انتقاد کنند یا بگویند اختصاص دادن نیمی از بودجه فرهنگی شهرداری به مشاغل مرتبط با کتاب و کتاب خوانی منصفانه نیست. در سطح کلان تر، ممکن است که افزایش یارانه کتاب و کتاب فروشی، در وضعیت اقتصادی فعلی کشور، به مذاق صاحبان مشاغل دیگر خوش نیاید. به این اعتراضات و انتقادات چه پاسخی می‌توان داد؟ درمجموع، اهمیت کتاب و کتاب خوانی در جامعه‌ای که مشکلات اقتصادی و اجتماعی فزاینده‌ای مثل میزان بیکاری ۷.۵درصدی دارد چگونه توجیه می‌شود؟
انتقادات مطرح شده موجه و قابل توجه هستند. پاسخ به این انتقادات نیازمند ارائه یک استدلال جامع و چندوجهی است که اهمیت کتاب و کتاب خوانی را درکنار سایر دغدغه‌های اقتصادی و اجتماعی جامعه، به ویژه در شرایط فعلی، نشان دهد.
• اولویت مسائل اقتصادی: درست است که مسائل اقتصادی از اهمیت بالایی برخوردارند و باید در اولویت قرار گیرند، اما نباید فراموش کرد که فرهنگ و کتاب خوانی نیز نقش اساسی در پیشرفت اقتصادی و اجتماعی یک جامعه ایفا می‌کنند. مطالعه و دانش موجب افزایش مهارت، خلاقیت و نوآوری می‌شود که درنهایت منجربه پیشرفت اقتصادی و کاهش بیکاری خواهد شد. کاهش بیکاری نیز به طور مستقیم به حل مشکلات اقتصادی کمک می‌کند. بنابراین، سرمایه گذاری در فرهنگ و کتاب خوانی یک سرمایه گذاری بلندمدت در پیشرفت اقتصادی و اجتماعی است.
• سهم بودجه فرهنگی: اختصاص نیمی از بودجه فرهنگی به کتاب و کتاب خوانی، در صورتی که به طور شفاف و با برنامه ریزی دقیق انجام شود، می‌تواند توجیه پذیر باشد. این به معنای نادیده گرفتن سایر بخش‌های فرهنگی نیست، بلکه می‌تواند به معنای اولویت بندی و تمرکز بر یک بخش مهم و راهبردی از فرهنگ باشد. ارائه گزارشی شفاف از چگونگی هزینه کردن این بودجه می‌تواند به شفافیت و قانع کنندگی این تصمیم کمک کند.
• افزایش یارانه کتاب و کتاب فروشی: افزایش یارانه کتاب و کتاب فروشی نباید به معنای بی توجهی به سایر مشاغل باشد. ایجاد مکانیزم‌های حمایتی برای مشاغل مختلف، با اولویت بندی براساس اهمیت و تأثیرگذاری آن‌ها در اجتماع، ضروری است. ارائه برنامه‌ای جامع برای حمایت از مشاغل مختلف، با توضیح شفاف اولویت بندی، می‌تواند به حل این مشکل کمک کند. همچنین، می‌توان از مکانیزم‌های حمایتی جایگزین، مانند تسهیلات بانکی و یا معافیت‌های مالیاتی، برای سایر مشاغل استفاده کرد.
در جامعه‌ای با مشکلات اقتصادی و اجتماعی فزاینده، کتاب و کتاب خوانی، نه تنها ضروری، بلکه حیاتی است:
• افزایش آگاهی و دانش: کتاب خوانی موجب افزایش آگاهی و دانش شهروندان می‌شود که در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی بسیار مؤثر است. دانش بیشتر منجربه تصمیم گیری‌های بهتر و راهکار‌های خلاقانه‌تر برای حل مسائل می‌شود.
• تقویت مهارت‌های حل مسئله: کتاب‌ها می‌توانند مهارت‌های تفکر انتقادی، خلاقیت و حل مسئله را در افراد تقویت کنند که در شرایط بحرانی بسیار حیاتی هستند.
• کاهش استرس و اضطراب: مطالعه می‌تواند به عنوان یک فعالیت آرامش بخش به کاهش استرس و اضطراب در افراد کمک کند و باعث ارتقای سلامت روان شود.
• تقویت حس تعلق و هویت: مطالعه کتاب‌ها می‌تواند به افراد کمک کند تا با فرهنگ و تاریخ خود بیشتر آشنا شوند و حس تعلق و هویت قوی تری پیدا کنند. این در شرایطی که عدم اطمینان و ناامنی اجتماعی وجود دارد بسیار مهم است.
درنهایت، توجه به کتاب و کتاب خوانی یک سرمایه گذاری در نیروی انسانی و آینده جامعه است. شاید در کوتاه مدت اثرات آن به چشم نیاید، اما در بلندمدت می‌تواند به بهبود شرایط اقتصادی، کاهش بیکاری، و ارتقای سطح زندگی و رفاه عمومی جامعه کمک کند. ارائه برنامه‌ای جامع و شفاف که هم به حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی می‌پردازد و هم به اهمیت کتاب و کتاب خوانی توجه می‌کند می‌تواند به قانع کردن منتقدان کمک کند.
یک سؤال بنیادی: با فرض موجه بودن این پاسخ‌ها و عمل کردن به پیشنهاد‌هایی که طرح کردی، در یک وضعیت بد اقتصادی و اجتماعی، فرد اصلا می‌تواند سراغ کتاب برود که بخواهیم چنین کار‌هایی برای تقویت کتاب و کتاب خوانی انجام بدهیم و منتظر نتایج آن در جامعه باشیم؟ آیا کسی که با اضطراب و استرس مستمر و فزاینده ناشی از مشکلات اقتصادی و ناتوانی از تأمین نیاز‌های اولیه دست و پنجه نرم می‌کند از این اقدامات خرسند می‌شود و استقبال می‌کند؟ اصلا، می‌توانیم چنین توقعی از او داشته باشیم؟ اقدامات پیشینی زمینه ساز لازم نیست؟
شما نکته بسیار مهمی را مطرح کردید. در شرایطی که افراد با مشکلات اقتصادی شدید و نیاز‌های اولیه برآورده نشده دست و پنجه نرم می‌کنند، ترویج کتاب خوانی به تنهایی، به احتمال زیاد، مؤثر نخواهد بود. این درست است که کتاب خوانی می‌تواند در درازمدت به حل مشکلات کمک کند، اما برای فردی که نگران تهیه غذا یا سرپناه است کتاب خوانی در اولویت قرار نمی‌گیرد.
بنابراین، پیش از تمرکز بر ترویج کتاب خوانی، اجرای اقداماتی پیش نیاز ضروری است. این اقدامات می‌توانند شامل موارد زیر باشند:
• دسترسی آسان به کتاب: باید دسترسی آسان و ارزان به کتاب برای همه اقشار جامعه، حتی در مناطق محروم، فراهم شود. این می‌تواند ازطریق تأسیس کتابخانه‌های عمومی رایگان، طرح‌های حمایتی از کتابخانه‌های کوچک و یا طرح‌های امانت کتاب باشد.
• ارائه برنامه‌های آموزشی مناسب: برنامه‌های آموزشی و فرهنگی باید متناسب با نیازها و سطح دانش جامعه طراحی شوند؛ به عنوان مثال، استفاده از رسانه‌های جدید و روش‌های نوین آموزش می‌تواند جذابیت مطالعه را افزایش دهد.
• تغییر رویکرد: به جای اعمال فشار برای ترویج کتاب خوانی، باید تلاش شود که مطالعه به عنوان یک نیاز و لذت در زندگی مردم جای گیرد. این امر مستلزم ایجاد فرهنگی است که مطالعه را ارزشمند و باارزش بداند.
درواقع، ترویج کتاب خوانی باید جزو یک برنامه جامع‌تر و بزرگ‌تر برای بهبود وضعیت اقتصادی و اجتماعی باشد، نه یک اقدام مستقل. بدون بهبود شرایط زندگی، توقع استقبال گسترده از تلاش‌های مربوط به ترویج کتاب خوانی غیرواقعی است. اولویت‌ها باید به درستی مشخص و طبق آن اقدام شود.
• تأمین حداقل‌های رفاهی: اولین و مهم‌ترین قدم تأمین نیاز‌های اساسی مردم مانند غذا، مسکن، بهداشت و آموزش است. بدون برطرف کردن این نیازها، هرگونه تلاش برای ترویج فرهنگ و کتاب خوانی محکوم به شکست خواهد بود.
• ایجاد امید و انگیزه: ایجاد امید و انگیزه در افراد، ازطریق سیاست‌های اقتصادی و اجتماعی مؤثر، ضروری است. اگر مردم امید به آینده نداشته باشند، کمتر به فعالیت‌های فرهنگی و معنوی، ازجمله کتاب خوانی، علاقه نشان می‌دهند.