شهر‌های اندکی در جهان هستند که فلسفه پیدایش آنها به حضور یک مقام معنوی گره خورده باشد. در جهان شیعه، مرقد مطهر امیرالمؤمنین (ع) باعث شده است شهر کوچک نجف در کنار شهر اصلی و قدیمی کوفه شکل بگیرد. شهر کربلا به‌واسطه واقعه عاشورا، علیرغم برخورد‌های خشن بنی‌عباس، امروز شهری بزرگ است که به محوریت مرقد شهدای واقعه عاشورا، به‌ویژه امام‌حسین (ع) و حضرت اباالفضل‌العباس (ع) شکل گرفته است؛ ولی حیات سامرا، کاظمین، دمشق، شیراز و حتی قم منشأ یک دفن تاریخی مذهبی ندارد. در جهان مسیحی نیز واتیکان منشأ مذهبی دارد.
مدینه به‌واسطه حضور و زیست نبی‌مکرم‌اسلام (ص) از روستایی بزرگ تبدیل به شهر شد و مکه با خاستگاهی ابراهیمی، در گستره تاریخ به مذهب گره خورد. مشهد به‌صورت مشخص تا قبل از دفن پیکر مطهر امام‌هشتم (ع)، به‌صورتی محدود زیست‌پذیر بوده است و بقایای آثار دوره قبل اسلام با اطمینان می‌تواند نشانه حیات و زیست انسانی در این منطقه باشد. اما تجربه زیست در کنار مرقد امامی که او را با اعتقاد حاضر و ناظر به اعمالمان می‌بینیم، در تاریخ تحولات مشهد اثر شهرسازی مشخص داشته است.
سمت حضرت و رو‌به‌حضرت، درکنار جهت قبله، محلاتی از مشهد را حداقل از قرن دهم به بعد متمایز و شاخص کرد؛ محلاتی که در آنها نماز را می‌شد هم‌زمان رو به قبله و رو به امام معصوم خواند؛ ادبی رشک‌برانگیز که جز از فرهنگ مؤدب ایرانی و خراسانی برنمی‌آید. تنها در حرم‌مطهر‌رضوی بیش از ۵۵۰شخصیت هم‌سنگ شیخ بهایی آرمیده‌اند؛ بزرگانی که به عشق هم‌جواری و همسایگی با مرقد نورانی امام‌هشتم (ع) به مشهد مهاجرت کرده‌اند. مهاجرپذیری مشهد از طبقه نخبگان و دانشمندان در قرون و اعصار، از متمایزترین نوع مهاجرپذیری است.
از طبرسی از تفرش تا حرعاملی و شیخ بهایی از لبنان و تا امام‌زاده غیاث‌الدین محمد -گنبد خشتی- از نوادگان امام سجاد (ع) و... از فرهنگ‌های مختلف به مشهد آمده‌اند و در موارد متعدد معماری آن منطقه را هم به مشهد آورده‌اند؛ مانند خانه ملک که با معماری اصالتا آذربایجانی در خیابان امام‌خمینی (ره) -ارگ- مشهد آرام گرفته است.
احترام به مرقد مطهر‌رضوی باعث شد در هنگام ساخت ساختمان فعلی صدا‌و‌سیما در باغ‌ملی، معمار ساختمان را به عمق ببرد تا سیما و منظر یک ساختمان با سبک «هایتِک» منظر عمومی بافت تاریخی اطراف حرم‌مطهر را مخدوش نکند. در سال‌های نه‌چندان دور، زائران اگر با اتوبوس به مشهد مشرف می‌شدند، در منطقه تپه‌سلام و آغاز دیدار زائر مشتاق و تصویر گنبد و گلدسته حرم‌مطهر، شوق و شوری در میانشان به‌پا می‌شد.
امروز دیگر با سربلند کردن برج‌های تجاری و اقامتی در پیرامون حرم‌مطهر، امکان دیدار بصری بسیاری از نقاط شهر با حرم به عنوان فلسفه شهر مشهد و مهم‌ترین خاستگاه هویتی شهر، به‌حداقل رسیده و تعداد زیادی از «پرسپکتیو»های جذاب حرم و غزلواره‌های گفت‌وگوی بین حرم و مردم و شهر، عملا از بین رفته است. پیشخان زیارت تلاش دارد بار دیگر همسایگی با امام‌معصوم را -این‌بار در قالب معماری و شهرسازی- به یاد همسایه‌ها بیاورد؛ و این بار این یادآوری در کل نقاط و مناطق شهری مکان‌یابی شده است.