حدود سال‌های ۱۳۱۰ نه خبری از کارخانه نخریسی خسروی بود که برق شهر را در شب‌ها تأمین کند و نه نهر گناباد و استخر کوهسنگی تا آب قسمتی از شهر را از آن بگیرند. مشهد بود با پهنه‌ای که روز‌به‌روز گسترش می‌یافت و هر‌روز جمعیت بیشتری را در خود جای می‌داد و معضل کمبود آب و حتی تأمین روشنایی هر‌لحظه در آن جدی‌تر می‌شد. خیابان‌کشی‌های مشهد تازه شروع شده بود و خیابان‌های نو در دل شهر خودی نشان می‌دادند و بافت مسکونی مدرن در اطراف آنها شکل می‌گرفت.
به‌همین‌خاطر مسئله تأمین آب و برق این شهر رو‌به‌پیشرفت، باید حل می‌شد تا برنامه‌های توسعه آن را با مشکل مواجه نکند. به همین خاطر مسئولان آستان‌قدس، بلدیه شهر، ایالت خراسان و وزارت داخله به‌دنبال راه‌حلی بودند تا این دو کمبود شهر را تأمین کنند. ایده ایجاد سد طرق در این زمان بود که برای نخستین بار مطرح شد؛ طرحی که البته به سرانجام نرسید. این بار به سراغ واکاوی این موضوع رفته‌ایم تا از گذشته شهرمان بیشتر بدانیم.
۱۷خرداد‌ماه سال ۱۳۱۱ خورشیدی روزنامه اطلاعات از حضور یک مهندس آلمانی در شهر مشهد خبر می‌دهد؛ کسی که آمده است برای ساخت سد سیل‌بند در مشهد مطالعه کند؛ کارل فریش، مهندسی که از سوی وزارت داخلی ایران استخدام شده است؛ در بسیاری از طرح‌های عمرانی در شهر‌های مختلف، از همدان تا اصفهان و مشهد، دست دارد.
فریش حدود سال‌های ۱۳۰۷تا۱۳۰۹خورشیدی کار طراحی و احداث میدان مرکزی همدان را شروع می‌کند؛ یک طرح جالب که از دوره ساسانی الهام گرفته شده است و یک میدان مرکزی با شش خیابان شعاعی در آن ساخته می‌شود. میدانی (امام‌خمینی (ره)) که اکنون یکی از جاذبه‌های شهر تاریخی همدان است. این روزنامه می‌نویسد: «مسیو فریش مهندس که به اصفهان اعزام شده بود، به مرکز احضار و دستور‌های لازمه جهت مطالعات فنی و برداشتن نقشه سد سیل‌بند مذکور به مشارالیه داده شده و روز گذشته از تهران به سمت مشهد عزیمت نمود.»
روزنامه‌ها حضور این مهندس را به درستی پوشش نمی‌دهند تا از جزئیات سفرش به مشهد بیشتر بدانیم. ۱۲شهریور بار دیگر این روزنامه اطلاعات است که از نتایج سفر فریش اخباری را منتشر می‌کند. این جریده از مورد توجه قرار گرفتن پیشنهاد‌ها برای اصلاحات امور بلدیه مشهد خبر می‌دهد: «.. همچنین برای آوردن آب معروف طرق به شهر مشهد پیشنهاد شده است که بندی علاوه بر بند متعلق به آستانه بسته شود که آب را به شهر مشهد جاری و بیش از پیش موجب عمران شهر مشهد گردد...»
مهندس فریش از بند طرق و چند مکان دیگر در خرداد و تیر ماه بازدید می‌کند و نقشه آن را می‌کشد. گزارش و نقشه این مهندس آلمانی همراه پاره‌ای از توضیحات در ۲۳تیرماه از سوی استانداری خراسان برای وزارت داخلی کشور ارسال می‌شود. در این نامه شرح داده شده که موضوع آب یک دغدغه مهم برای بلدیه مشهد است و مسئولان شهر به‌دنبال راه‌حلی برای آن هستند که ساخت سد طرق یکی از راه‌های پیشنهادی است؛ البته مسئله مالکیت آن منطقه نیز به‌عنوان یک چالش مطرح می‌شود و در ادامه نامه می‌آید: «چون محل بند جدید که می‌باید ایجاد شود در ملک آستانه است اجازه دربار (به‌عنوان تولیت وقت) برای انجام این تغییر لازم خواهد بود.
آستانه هم ضرر نخواهد کرد و ممکن است به‌عنوان حبس مالکیت مقداری آب برای افزایش زراعت طرق یا وجه نقد از بلدیه دریافت دارد.» هزینه ساخت این سد در سال۱۳۱۱ بین ۶۰ تا ۷۰ هزار تومان تخمین زده می‌شود. نامه کارشناسی فریش به اداره فنی در استانداری خراسان نیز ضمیمه این مکاتبه است.
فریش ابتدا توضیح داده که برای حل مسئله تأمین آب شرب مشهد به همراه میرزا احمدخان و رئیس بلدیه جهت انجام مطالعات به خارج از شهر مشهد سفر کرده و از آب نوچاه، نوآب عنبران، آب سوران، آب شاندیز، آب دهشک که از کشف‌رود منشعب می‌شود، آب چشمه‌گیلاس (آب نهر خیابان) و همچنین آب‌بند طرق بازدیده کرده‌اند و آب‌بند طرق را از هر‌جهت مناسب این هدف تشخیص می‌دهد. فریش نزدیکی مسافت -که نیاز به مخارج زیادی برای آوردن به مشهد ندارد- و گوارایی آب را دو دلیل عمده این انتخاب می‌داند.
مهندس وزارت در مشاهداتش بند فعلی را مناسب این هدف نمی‌داند و پیشنهاد می‌کند یا دیواره سد قدیمی را بلندتر کنند، یا در محل جدید، سد دیگری بنا کنند و تصمیم درباره آن را منوط به نقشه‌برداری دقیق از محل می‌کند. در ادامه این گزارش او ساخت این سد را به‌دلایل زیر مفید می‌داند: «نتیجه ساختمان [(ساختن)]بند زیاد است، من جمله [اینکه]باعث تحصیل قوه کافیه الکتریسیته جهت روشنایی شهر مشهد می‌گردد و اراضی بایر که عجالتا از آنها استفاده نمی‌شود تمام در اثر آب کافی حاصل‌خیز، قیمتی و پر منافع خواهند شد و شهر مشهد نیز از حیث بی‌نیازی از آب مشروب و گوارا بودن آن بهترین شهر‌ها خواهد شد و این مسئله فوق‌العاده بر اهمیت شهر کمک می‌نماید.»
البته این مهندس آلمانی دو پیش‌شرط هم برای اجرای این طرح می‌گذارد: «باید از طرف اداره بلدیه رسما تعیین شود با در نظر گرفتن آب‌های موجوده جاریه در شهر مشهد برای چه عده نفوس از حیث سکنه شهر و زوار و مسافرین و ... باید آب مشروب منظور شود. در خاتمه برای لوله‌کشی و الکتریسیته یعنی روشنایی شهر لازم است نقشه جامع شهر مشهد که حاوی فراز‌و‌نشیب با بند است، تهیه گردد و نقشه که فعلا در دست است ناقص و غیر‌عملی است.»
نامه‌هایی که پس از این میان ایالت خراسان و وزارت داخله رد‌وبدل می‌شود حاکی از موافقت اولیه با این طرح و لزوم بررسی بیشتر آن و تعیین میزان دقیق مخارج اجراست. به‌طور‌مثال در نامه وزارت به استانداری در مرداد ماه آمده است: «موضوع تهیه آب خصوصا در‌صورتی‌که با این عمل تولید قوه الکتریک هم توأم باشد خیلی محل توجه و مفید است، لیکن بدیهی است این کار مطابق نظر تقریبی که اظهار فرموده‌اید متضمن مخارج عمده است که باید میزان و محل تهیه آن به دقت معین شود.»
در این میان نایب‌التولیه آستان‌قدس نظر دیگری دارد و ضمن تأیید لزوم تعمیر بند طرق از بررسی مهندسان روس در‌این‌باره نیز خبر می‌دهد. محمدولی‌خان اسدی به ایالت چنین می‌نویسد: «سه نفر از مهندسین روس که جزو فراری‌ها سال قبل به مشهد آمده و تحت‌نظر لشکر شرق بودند از لشکر مزبوره اجازه گرفته و آنها را برای بازدید بند مزبور اعزام داشته که محل را کاملا معاینه نموده و نقشه‌های مفصلی ترسیم و مخارج آن را در دو صورت حداکثر و اقل تنظیم و به آستانه دادند که در تحت مطالعه است و هنوز تصمیمی اتخاذ نشده و البته پس از مطالعات لازمه اقدام به تعمیر بند مزبور خواهد شد.»
اسدی افزایش آب سد را به نفع آستانه و آبادی زمین‌های آن در الندشت و اطراف مشهد می‌داند، اما موقت بودن آب رودخانه را مانع اجرای طرح می‌داند. نایب‌التولیه آستان در سال۱۳۱۱ درباره موانع اجرای طرح اظهار می‌دارد: «آب‌بند مزبور به فصل بهار تخصیص دارد که به اصطلاح عامه آن را بهارآب می‌نامند.
جز این دو سال اخیر که فراوانی آب در مشهد و حوالی بوده است غالب سال‌ها شش‌هفت ماه آب از بالا وارد بند طرق نشده و مجری به‌کلی خشک و خود مجری نیز زه‌آب ندارد و غالبا در خشک‌سالی‌ها آب خوراکی هم نایاب است، چه رسد به اینکه حوایج شهر را تأمین کند و در سال‌های فراوانی آب هم به واسطه اعوجاج راه و عبور مجری از بین دره و ماهور و بُعد مسافت آب کافی به شهر نخواهد رسید و ساختن مجری و آوردن آب بند به شهر مستلزم مصارف فوق‌العاده است و با صرف مخارج زیاد جز از بین بردن طرق که در حدود سالی ۴۰ هزار تومان عایدات خالص آن به آستان‌قدس می‌رسد فایده دیگری نخواهد داشت.»
ظاهرا با علم به این مسائل است که آستانه تصمیم می‌گیرد آب دهشک را برای آبادی اراضی موقوفه آستان بیاورد و از مهندسان روس نیز می‌خواهد طرحی برای این انتقال بدهند؛ البته اسدی از مهندس فریش هم درخواست طرح انتقال آب را می‌کند که از سوی او بی‌پاسخ می‌ماند.
در ادامه نایب‌التولیه آستان‌قدس در نامه‌اش به ایالت درباره شخصی به نام عبدالرحمن شامی که متخصص آب است، صحبت به میان می‌آورد و اظهار می‌کند: «مشارالیه نیز نقشه‌هایی نسبت به جریان نهر از محل‌های مختلف برداشته و البته پس از مطالعات عمیق و مقایسات نقشه‌های موجوده تصمیم اتخاذ و هر‌کدام که به صرفه و صلاحیت مقرون باشد اقدام خواهد شد و به‌علاوه آب کشف‌رود در نظر است از حدود دهشک وارد شود و نسبت به سایر املاک واقع در خط عبور نهر مزبور نیز که دارای قنواتی هستند مذاکراتی در بین است که برای نهر دهشک استفاده شود؛ بالنتیجه همین قدر محرز گردیده که حوایج میاه نهر شاید از این راه تأمین شود، نه از بند طرق.»
اسدی معتقد است تعمیر سد طرق فقط و فقط مورد استفاده املاک طرق خواهد بود و این آب به مشهد نخواهد رسید. طرح سد طرق و ساخت نیروگاه برق در همین‌جا ناتمام می‌ماند. ظاهرا طرحی که محمدولی‌خان از آن حرف به میان می‌آورد همان نهر گناباد است که بعد‌ها به سوی کوهسنگی کشیده می‌شود تا زمینه‌ساز ساخت استخر کوهسنگی شود و اراضی و باغات آستانه و بخشی از مشهد را مشروب کند.
در سال ۱۳۱۴خورشیدی اسدی اعدام می‌شود و پاکروان استاندار خراسان با حفظ سمت بر مسند نایب‌التولیه آستان‌قدس می‌نشیند. در سال۱۳۱۵ پرونده پیشنهاد مهندس فریش دوباره از سوی وزارت داخلی گشوده می‌شود. این نهاد با بررسی سابقه این پیشنهاد در نامه‌ای به ایالت خراسان می‌نویسد:
«با مراجعه به سابقه مزبور البته موضوع تهیه آب خصوصا در‌صورتی‌که با این عمل تولید قوه الکتریک هم توأم باشد خیلی محل توجه و مفید است که هم شهر استفاده می‌نماید و هم آستانه منتفع می‌شود و هم اراضی بایره زیادی که در آن حدود است حاصل‌خیز خواهد شد و ساختمان این سد جدید فوق‌العاده از هرحیث نافع می‌باشد.» البته ایالت از طرح مجدد این پرونده استقبال چندانی نمی‌کند و در ۲۹مرداد در پاسخ می‌نویسد: «در موضوع آب شهر و کارخانه برق دائمی مذاکره شده و جز سایر اصلاحات به شرکت کل ساختمان واگذار گردیده، بنابراین سوابق موجوده راجع به این امر به نماینده شرکت مزبور در مشهد تسلیم شده که مورد‌مطالعه قرار دهند.»
چند روز بعد نیز پاکروان به‌عنوان نایب‌التولیه نامه‌ای به شرکت سهامی فلاحتی خراسان می‌نویسد و ورق کارشناسی مهندس کلاف روسی را نیز ضمیمه می‌کند که در بخشی از آن آمده است: «بند طرق در دره بالای مشهد که دویست متر ارتفاع دارد واقع شده است که مناسبت دارد از ارتفاع فوق استفاده کرده کارخانه چراغ برق ترتیب داد که دارای قوه تقریبا یک‌هزار اسب بوده باشد. برای پیشرفت امر لازم است آب‌بند را به‌وسیله لوله فلزی یا بتون به محل کارخانه که در ته دره واقع می‌شود جریان داد که پس از عبور از لوله مجددا به نهر‌های زراعتی وارد خواهد کرد.
کارخانه چراغ برق را می‌توان به شهر مشهد که در هفت‌کیلومتری فاصله دارد وصل کرد.» البته این پیگیری‌ها که ما مدارک ناقصی از آن در دست داریم هم بی‌نتیجه باقی می‌ماند و در آن سال‌ها نه سدی ساخته می‌شود، نه کارخانه برقی در مسیر آب طرق به راه می‌افتد. سال‌ها طول می‌کشد تا موضوع ساخت سد فعلی طرق به نتیجه برسد که باید در فرصت دیگری به آن پرداخت.
منبع:
اسناد موجود در مرکز اسناد آستان قدس‌رضوی
اسناد موجود در مرکز اسناد اداره‌کل روابط‌عمومی و امور بین‌الملل شهرداری مشهد
اسناد موجود در مرکز اسناد و کتابخانه ملی ایران
اخبار استخراج‌شده از مجموعه کتاب‌های اخبار خراسان، تألیف سید‌مهدی سیدقطبی
مقاله «قنات و ارزش اقتصادی آن، نمونه: نهر گناباد مشهد»، نوشته محمدحسین پاپلی‌یزدی