دکتر فاطمه وثوق، شهرآرانیوز - بعد از انقلاب اسلامی ایران به دلیل رشد جمعیت، گرایش‌های مذهبی، گسترش زیرساخت‌های مناسب و نیز افزایش درآمد‌های اقتصادی، سفر‌های زیارتی و فعالیت‌های مرتبط با آن روز به روز در حال گسترش بوده است. پیوند مذهب و سفر‌های زیارتی فرصت‌های جدیدی برای حضور زنان در فضا‌های عمومی و نیز مسائل اقتصادی و مدیریتی فراهم می‌کند. طبق پژوهشی که در زمینه زیارت انجام شد حدود ۴٨ درصد از حاضرین و شرکت‌کنندگان در اماکن زیارتی و مراسم مذهبی در مشهد، زنان هستند. حضور در فضا‌های عمومی با تعاملات و پیوند‌های اجتماعی، در سطوح مختلف برای زنان همراه شده است. الگوی مکانی زائران زن نشان می‌دهد که مهم‌ترین فعالیت زنان پس از زیارت، خرید و سپس فعالیت‌های تفریحی است. گردشگری مرتبط با زیارت در مشهد، تعدادی از فرصت‌های شغلی جدید برای زنان به ارمغان آورده است. افزایش زنان شاغل در حرم رضوی نیز علاوه بر اشتغال زنان، تأثیر مثبتی در مشارکت آنان در سامان‌دهی زیارت زنان داشته است.
زنان زائر و سایر انگیزه‌های سفر به مشهد
مهم‌ترین فعالیت گردشگری زنان در حین زیارت، خرید در بازار‌های اطراف حرم برای خرید سوغات است. در ۲ دهه گذشته فعالیت‌های زیادی برای توسعه جاذبه‌های گردشگری در مشهد انجام شده است. از جمله احداث مراکز خرید در غرب شهر مشهد مانند پروما، الماس شرق و غیره، هتل‌های مجلل، رستوران‌ها، فست‌فودها، پارک‌های آبی (سرزمین موج‌های آبی، یکی از بزرگ‌ترین پارک‌های آبی کشور) که در سطح شهر مشهد ساخته شده‌اند. زائران پس از حرم مطهر، مشهد را با پارک‌ها و تفرجگاه‌های طرقبه و شاندیز و نیز آرامگاه فردوسی در توس می‌شناسند. این اماکن به‌عنوان جاذبه‌های گردشگری توسط آستان قدس رضوی نیز تبلیغ می‌شوند.
سال‌های اخیر بحث گردشگری سلامت به خصوص برای زائران خارجی در مشهد از اهمیت روزافزونی برخوردار بوده است. به خصوص با افزایش قیمت ارز خدمات پزشکی برای بیماران خارجی بسیار مقرون به صرفه شده است. بخش مهمی از زائران زن خارجی که به مشهد سفر می‌کنند بعد از زیارت به هدف مداوای بیماری‌های مربوط به زنان و نازایی یا عمل‌های زیبایی به این شهر مسافرت می‌کنند.
زیارت و تحرک اجتماعی و فیزیکی زنان
در دهه ١٣٨٠ فعالیت‌های گردشگری و ایجاد تور‌های گردشگری-زیارتی مختص زنان توانست پاسخ‌گوی نیاز‌های ویژه آنان باشد. این امر راهی برای سفر زنان بدون خانواده و محارم گشود. از این طریق محدودیت‌های جابه‌جایی زنان برای سفر و زیارت برطرف شد. اولین تور‌های مخصوص زنان برای دانشجویان دختر از دانشگاه مشهد برگزار شد و سپس برای تمامی گردشگران زن گسترش یافت. می‌توان گفت این تور‌ها توانستند تا حد زیادی پاسخ‌گوی نیاز‌ها و دغدغه‌های زنان و خانواده‌های آنان برای چنین سفر‌هایی باشند. در این صورت زنان می‌توانند از طریق تور‌های مسافرتی که مختص زنان است به زیارت یا سفر بروند. به خصوص آنکه سفر‌های زیارتی برای برخی زنان سالمند یا زنان و دختران جوان که قبلا امکان سفر بدون خانواده یا محارم را نداشتند راهکار جدیدی است. توسعه تور‌های گردشگری زیارتی اکنون امکانات بیشتری را برای جابه‌جایی و تحرک آن‌ها فراهم می‌کند. در کنار این موارد سفر‌های زیارتی که به‌صورت پیاده‌روی انجام می‌شود باز هم تحرک زنان را بیش از پیش کرده است.
ایجاد زیرساخت‌های متفاوت از قبیل حمل و نقل، هتلینگ و اقامتگاهی، مراکز تجاری و گردشگری و ارائه خدمات مختلف از جمله خدمات بانکی، بیمه زائران یا خدمات بهداشتی و درمانی، انجام وقف یا نذر‌های مختلف برای زائران به خصوص زنان زائر از یک سو باعث آسانی جابه‌جایی و تحرک برای زنان، و از سوی دیگر باعث ترغیب آن‌ها برای انجام این سفر‌ها شده است.
زیارت زنان و توانمندی اقتصادی زنان
رونق خدمات بهداشتی و درمانی در کنار زیارت از سطوح غربالگری گرفته تا سطوح بالای درمان با توجه به بحث‌های تفکیک جنسیتی توانسته است زمینه اشتغال زنان در رده‌های مختلف خدماتی و تخصصی را فراهم آورد. خدمات بهداشتی و درمانی برای زنان زائر در سطوح اجتماعی و فضا‌های مختلف جغرافیایی (از داخل حرم مطهر تا سطح شهر و حتی مسیر‌های پیاده‌روی زائران) ارائه شود. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد گرچه بخش مهمی از این فعالیت‌ها برای زائران از دیدگاه درآمدزایی و اقتصادی انجام می‌شود، اما خدمات افتخاری و خودجوش به خصوص از طرف تشکل‌ها و نهاد‌های مردمی در این راستا را نمی‌توان نادیده گرفت. به‌طور مثال اجرای طرح «غربالگری سرطان پستان» که توسط کادر پزشکی و مامایی داوطلب برای بیش از ۱۰ هزار نفر از زنان زائر پیاده به مشهد در سال ١٣٩٨ انجام شد. طرح هنر و زیارت با همت «شورای مشارکت‌های زنان مجمع خیرین سلامت» برای زائران پیاده به‌منظور ترویج نذر سلامت زنان (نذر مهریه) در همین سال به اجرا در آمد. در کنار این موارد گردشگری و زیارت به خصوص از سایر کشور‌ها به مشهد چشم‌اندازی برای کار و حتی انتخاب رشته دانشجویان در دانشگاه‌ها داشته است. برخی دختران دانشجوی زبان‌های خارجی (انگلیسی، عربی، فرانسه و غیره) در دانشگاه فردوسی اظهار داشتند که چشم‌انداز کار در یکی از هتل‌های بین‌المللی به‌عنوان مترجم یا پذیرش هتل یا راهنمای تور‌های گردشگری عمده‌ترین عامل برای انتخاب این رشته‌ها در دانشگاه بوده است. از نظر آنان گردشگری یک بخش جذاب برای کار است. در عین حال این مهارت‌های دانشگاهی و حرفه‌ای می‌تواند برای مهاجرت یا ادامه تحصیل در خارج از کشور نیز برای آنان مفید باشد.
زیارت زنان منجر به حضور تعداد بیشتری از زنان از طریق اشتغال یا مشارکت آن‌ها در سازمان‌دهی زیارت در فضا‌های عمومی شده است. با این حال، این موارد هنوز تأثیر کمی در بهبود وضعیت اقتصادی زنان و مشارکت آنان در فرایند‌های تصمیم‌گیری به خصوص در سطوح بالای مدیریتی را داشته است. فرصت‌هایی که با گردشگری در مشهد به وجود آمده است، به‌ویژه در زمان رکود اقتصادی، هم بر زنان و هم بر مردان تأثیر داشته است. در عین حال، با وجود وضعیت اقتصادی نامناسب نمی‌توان نتیجه‌گیری کرد که آیا این امر منجر به ارتقای وضعیت اقتصادی و درآمد بیشتر برای زنان شده است یا خیر.
زیارت و اشتغال زنان در حرم امام رضا (ع)
در سال‌های اخیر، حضور زنان به‌عنوان نیروی کار در حرم گسترش یافته است. زنان بخش مهمی از نیروی کار در حرم را تشکیل می‌دهند. این تعداد از دهه ١٣۶٠ تا سال ١٣٩۵ تقریبا ۱۰ برابر شده است. فردی که در حرم کار می‌کند خادم نامیده می‌شود. تا قبل از انقلاب اسلامی این خادمان به صورت‌های مختلف افتخاری یا در ازای پرداخت کالا مانند گندم یا اعطای قبر یا هدیه، در حرم کار می‌کردند. اکنون تعداد زیادی خادم در حرم مطهر امام هشتم (ع) مشغول به کار هستند. نکته در خور توجه آن طیف وسیعی از سوابق مختلف اقتصادی و اجتماعی آن هاست. این زنان معتقدند حضور در حرم برایشان مقدس و آرامش‌بخش است و حاضر نیستند پاداش معنوی و اخروی این کار را با دریافت پاداش مادی عوض کنند. در عین حال، بسیاری از آنان از داشتن ارتباط اجتماعی در حرم با سایر زنان احساس رضایت می‌کنند.
در خرداد ١٣٩۵، طبق آمار رسمی آستان قدس رضوی، در مجموعه حرم مطهر، ١۶ هزار زن و ۴٢ هزار مرد در حرم مشغول به کار بوده‌اند. زنان در بخش‌های مختلفی در حرم فعالیت می‌کنند، اما حدود ٧٠ درصد، تقریبا ١٠٠٠ نفر در این سال، در بخش‌های امنیتی حرم فعال بودند. حمله بمب‌گذاری ظهر عاشورای ١٣٧٣ در داخل حرم امام رضا (ع) باعث تصمیم مقامات برای گسترش دستگاه‌ها و سیستم‌های امنیتی شد. از آن پس اقدامات امنیتی پیشرفته‌ای در حرم مطهر و همچنین در سطح شهر انجام شده است. یکی از اولین اقدامات استخدام تعداد بیشتری از زنان در ورودی‌های حرم برای بازرسی بدنی و کنترل زنانی است که وارد حرم می‌شوند. در واقع به جای ممنوعیت ورود زنان به حرم، راهبرد دیگری برای تطبیق با تعداد روزافزون زائران به کار گرفته شد. علاوه بر حضور زنان برای ایجاد نظم و امنیت، در سایر قسمت‌ها مانند بخش مراقبت، اورژانس و پیداشدگان نیز زنان مشغول به کار هستند. از سال ١٣٩٠ خادمان زن برای آماده‌سازی نمازخانه زنان و پزشکان زن در بخش اورژانس مستقر هستند. از سال ١٣٩۴، مناسب جدیدی برای زنان مانند کفشداری برای جلوگیری از ارتباط مردان با زائران زن در نظر گرفته شده است. بر اساس یافته‌های این پژوهش، بیش از ۴۰۰۰ زن در بخش آموزش دینی در حرم (تأسیس در سال ١٣۶٧) در بخش‌های مختلف پاسخ‌گویی به سؤالات مذهبی، قرائت دعا و نماز، آموزش قرآن، مشاوره و حل اختلاف (تأسیس در ١٣۶٣) مشغول به کار هستند. این افراد تقریبا به‌طور مساوی بین دفاتر مختلف تقسیم می‌شوند. مهد کودک (کبوتران) حرم نیز از سال ١٣٩۵ تأسیس شده است. علاوه بر این، زنان در بخش‌های مختلف انتظامی، کفشداری، امور تطهیر، غبارروبی و تنظیف رواق‌های ویژه بانوان، خدمات کتب قرآن و ادعیه (کتب انوار)، جمع‌آوری مهر‌های نماز و ... در حرم امام رضا (ع) مشغول خدمت هستند؛ لذا زنانی که در بخش‌های آموزش، مشاوره و توصیه‌های مذهبی خدمت می‌کنند باید براساس فتوای مجتهدین کار کنند و نمی‌توانند نظرات شخصی خودشان را اعلام کنند.
طبق اعلام مدیران مربوط، سیاست‌های جدید آستان قدس بر این مبناست که تمامی امور خدمتی در رواق‌ها، کفشداری و فضا‌های عبادی و زیارتی ویژه بانوان زائر در حرم مطهر رضوی به خواهران خدمه واگذار شود. این امر باعث شده است حتی دانش‌آموزان و دختران جوان از سایر استان‌های ایران با عنوان خادم‌یاری و خدمت در حرم مطهر امام رضا (ع) در این مجموعه مشغول به خدمت شوند.
زنان خدمه یا خادمیار در بخش‌های مختلف با کسب تجربه و مهارت‌های بیشتر می‌توانند به جایگاه بالاتری دست پیدا کنند. گرچه رسیدن به بالاترین جایگاه دینی یعنی مرجعیت برای زنان امکان‌پذیر نیست، اما در این شرایط زنان می‌توانند موقعیت‌هایی را اشغال کنند که به آن‌ها امکان می‌دهد در فضا‌های عمومی نقش ایفا کنند. از آنجایی که زیارت از منظر اجتماعی، عملی ارزشمند و مثبت تلقی می‌شود، می‌تواند شانس تحرک اجتماعی را حتی در مشاغل دارای دستمزد افزایش دهد و در توانمندسازی زنان مؤثر باشد. به‌عنوان مثال، طبق اعلام زنان خادم در حرم، کسانی که به خاطر مهارت‌های زبانی خود در آنجا مشغول به خدمت هستند می‌توانند از این تجربه برای کار در سایر بخش‌های مرتبط با گردشگری استفاده کنند. علاوه بر آن افزایش سطح «مهارت و تخصص» برای بیشتر زنانی که در حرم، حتی به‌صورت افتخاری، مشغول به کار هستند اتفاق می‌افتد. کار زنان در داخل حرم بستری برای صعود آنان به سمت سایر موقعیت‌ها فراهم می‌آورد. این موقعیت‌ها، کار و مسئولیت بیشتری را برای این زنان به دنبال دارد. با این حال، تعداد معدودی از زنان در رده‌های بالای تصمیم‌گیری و مدیریت بر مردان قرار دارند.
گسترش مجموعه حرم مطهر و تأثیر آن بر زیارت زنان
امروزه مجموعه حرم و نهاد آستان قدس رضوی بزرگ‌ترین قدرت اقتصادی، دینی و فرهنگی غیردولتی در ایران است. مجموعه حرم مطهر به‌عنوان یک مجموعه چندمنظوره برای زیارت و نیز به‌عنوان یک نهاد خیریه که از فقرا و نیازمندان حمایت می‌کند. بنیاد مذهبی آستان قدس رضوی با هدف اداره املاک و درآمد‌های حرم امام رضا (ع) که عمدتا از وقف ناشی می‌شود، تأسیس شده است. درآمد این نهاد عمدتا بر پایه وقف است و ارائه بسیاری از خدمات اجتماعی و اقتصادی توسط نهاد، از طریق وقف یا نذر مردم، خیرین یا خانواده‌ها تأمین می‌شود. در این میان، زنان مسلمان نقش عمده‌ای در مشارکت در وقف و نیز نذر دارند. از این رو در ایران موقوفات زنان زائر در مشهد پیوند‌های عمیق و تاریخی دارد. قدیمی‌ترین مسجد شیعه در مشهد، که به دستور گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ از سلسله تیموری در سال ٨٢١ هجری قمری /٧٩٧ هجری خورشیدی ساخته شده است. مسجد گوهرشاد یکی از بخش‌های مهم در مجموعه حرم مطهر است.
قبل از انقلاب اسلامی توسعه مجموعه حرم و ایجاد بخش‌های مختلف از جمله موزه، کتابخانه و ... در دستور کار دولت قرار گرفت. این امر در کنار اهمیت دادن به حرم می‌توانست زیارت را به تدریج با مسائل و اهداف جدید سیاحت جایگزین کند. اما پس از انقلاب اسلامی، این روند گسترش یافت و دولت از توسعه بیشتر حرم حمایت کرد تا امکان حضور بیشتر زائران فراهم باشد.
رعایت تفکیک جنسیتی در اماکن مذهبی به خصوص حرم، باعث رونق سفر‌های زیارتی زنانه شده است. با وجود آنکه مسئولان مربوط در آستان قدس اعلام می‌دارند هیچ برنامه یا تبلیغ خاصی از سوی آستان قدس رضوی برای تشویق و افزایش تعداد زائران حرم وجود ندارد، اما در نهایت جهت‌گیری کلی فعالیت‌های صورت گرفته در این مجموعه حکایت از تشویق حضور زائران از اقصی نقاط ایران و جهان به این مکان مقدس دارد. پیاده‌روی‌های روز‌های آخر ماه صفر، ارائه خدمات و مشوق‌های مختلف از مهم‌ترین موارد در سال‌های اخیر است.