گزارشی از فروش آب قنات روستای منزل‌آباد که در نبود نظارت مسئولان نصیب ویلاها، پروژه‌های ساختمانی و کارواش‌ها می‌شود
تکتم جاوید/ شهرآرانیوز - «شما هم اگر ۱۰ تن داری، بیار و آب بردار. امسال بارندگی خیلی خوب بوده و قنات پرآب است. کسی هم مانع برداشتن آب نمی‌شود.» چشم‌هایش را ریز می‌کند و همان‌طور که دست‌هایش را در هوا تکان می‌دهد، ادامه می‌دهد: «البته باید یک آشنایی خیلی ریزی بدهید که بقیه بگذارند آب بردارید. مثلا بگو دخترخاله فلانی‌ام. اگر قرار باشد غریبه بیاید آب ببرد که نوبت به خودشان نمی‌رسد.» این بخشی از مکالمه من با یک راننده یک تانکر حمل آب است در خروجی قنات منزل‌آباد که فاصله چندانی با مشهد ندارد. برداشت آب قنات و فروش آن برای مصارف غیرکشاورزی، چندی است که در اینجا باب شده است؛ همین است که هرچند ساعت یک تانکر به خروجی قنات می‌آید و پمپش را روشن می‌کند تا سفارش استخر یک باغ، منبع یک کارواش یا حتی منبع یک پروژه ساختمانی را بالا بکشد؛ البته برخی فروشندگان و رانندگان برای کارشان دلیل دیگری دارند: «به‌جای اینکه بگذاریم آب وارد بیابان و کال شود، مردم آن را برمی‌دارند و به‌هم می‌فروشند. یکی برای بنایی‌اش می‌خواهد، یکی برای خوردوخوراکش و دیگری هم برای استخر.» پیامک و گلایه یکی از اهالی، پای ما را به تنها قنات منزل‌آباد باز می‌کند؛ کسی که به‌گفته خودش، هر روز کنار جوی آب نزدیک به قنات می‌نشیند و رفت‌وآمد تانکر‌ها را به چشم می‌بیند. او حتی می‌شنود که آب‌فروشان، تلفنی به مشتریان می‌گویند: «هر ماشینی دلتان بخواهد، داریم. از وانت چهارتنی تا خاور پنج‌تنی و تانکر ۱۰ هزارتنی. هرجا بخواهید، برایتان می‌آورند.»
هر ۲۰ دقیقه یک خودرو راهی می‌شود
پیرمرد حدودا هفتادساله به‌نظر می‌رسد. برای راننده‌ها دست تکان می‌دهد و گاهی با آن‌ها که نیش ترمزی می‌زنند، خوش‌وبش می‌کند. خودم را یک مشتری معرفی می‌کنم که برای استخر باغم قصد خریدن آب دارم. همان ابتدا با سوالش متوجه می‌شوم که جزئیات زیادی می‌داند؛ چون اول، آدرس دقیق باغ را می‌پرسد و بعد توضیح می‌دهد: قیمت‌گذاری واقعی براساس مسیر مدنظر مشتری است. نرخ پایه وانت با مخزن آب ۲ هزار لیتری تا سه‌راه فردوسی، ۴۰ تا ۵۰ هزار تومان است. اگر محل خریدار در روستا باشد، به مبلغ ۳۰ هزار تومان فروخته می‌شود. به گفته او، دلیل دیگر تفاوت قیمت هم محل پر کردن مخزن‌هاست. درحین صحبت‌هایش به نقطه‌ای در نزدیکی‌های ساختمان‌های الهیه اشاره می‌کند و می‌گوید: نزدیک الهیه یک چاه موتور هست که مربوط به همان شهرک است. ماشین‌هایی که از آنجا آب برمی‌دارند، باید سه یا چهار ساعتی در صف بمانند؛ به همین خاطر قیمت تانکر‌هایی که آنجا پر می‌شود، اختلاف زیادی دارد، اما اینجا بیشتر از ۲۰ دقیقه طول نمی‌کشد و ارزان‌تر تمام می‌شود.
بازارگرمی‌اش هم بد نیست و برای جلب نظرم می‌گوید که حاضر است تریلر ۱۰ هزار لیتری را به مبلغ ۱۲۰ هزارتومان برایم بفرستد. تاکید می‌کند: خیلی از خانه‌ها در منزل‌آباد، بی‌آب هستند و این آب برای نوشیدن مناسب است و برخی اهالی که با قطعی آب روبه‌رو هستند یا بعضی مناطق نوساز که هنوز به سیستم لوله‌کشی متصل نیستند، از این آب برای پر کردن تانکر خانگی استفاده می‌کنند. از قرار معلوم یک عده از مشتریان پروپاقرص خرید آب، هم آن‌هایی هستند که به ساخت‌وساز مشغولند. یک خودروی خاور درحال عبور از کنار ماست. طبق عادت، راننده برای پیرمرد بوق می‌زند و با اشاره دست من می‌ایستد. می‌گوید خودرویش گنجایش ۵ هزار لیتر را دارد و مبلغ پیشنهادی‌اش ۱۵۰ هزار تومان است. به‌محض اینکه پیرمرد مرا دخترعمویش معرفی می‌کند، مبلغ را کاهش می‌دهد و می‌گوید: به‌خاطر عمو تا ۱۰۰ هزار تومان هم برایتان آب می‌آورم.
انتهای خیابان ۱۹، بهشت تانکر‌های آب
دو طرف خیابان بهشت ۱۹ تا نیمه، دیوار باغ‌هاست و از آنجا به بعد، از سمت راست زمین‌های خالی شروع می‌شود و سمت چپ یک جوی آب زلال دیده می‌شود که در جای‌جای آن پسربچه‌ها درحال آب‌تنیِ ظهر تابستان هستند. چند دوچرخه را داخل آب رها کرده‌اند و صدای شادی‌شان از کمی دورتر، سکوت زمین‌های کشاورزی را می‌شکند. خیابان طولانی است، اما از همان نیمه راه هم می‌شود انتهای بهشت را دید که یک وانت و دو تریلر درحال پر کردن مخازن خود از جایی هستند که آب از زمین می‌جوشد. یک خانواده هم کمی دورتر از آب، فرشی انداخته‌اند و زیر سایه درختان توت درحال گذراندن اوقات خود هستند.
قیمت کمتر برایمان صرف ندارد
راننده یکی از تریلر‌ها زیر سایه درخت کنار قنات نشسته است و سیگار می‌کشد. منتظر است تا مخزن آب خودرویش پر شود. آدرس ساختگی من که بعد از پلیس‌راه امام‌هادی است، ۲۵۰ هزارتومان برای یک مخزن پیشنهاد می‌دهد و تاکید می‌کند که برای یک استخر اغلب چهار تا پنج بارِ آب لازم است. به قیمت‌ها اصرار می‌کند. حاضر نیست تخفیف بدهد و می‌گوید: قیمت کمتر برایمان صرف ندارد، زیرا هزینه نگهداری این خودرو‌ها زیاد است. به‌علاوه باید روزی چندبار این مسیر‌ها را برویم و برگردیم. شماره‌اش را روی خودرویش نوشته است و اشاره می‌کند که همان را یادداشت کنم و شب قبل، برای سفارش تماس بگیرم. با اطمینان می‌گوید که این آب برای آب‌تنی و خوردن، مناسب است؛ چون از کوه‌ها و بندگلستان سرازیر می‌شود.
درگیری و چاقوکشی بر سر برداشت آب قنات
هرچه به ظهر نزدیک می‌شویم، تعداد خودرو‌ها بیشتر می‌شود. قلعه منزل‌آباد و بافت قدیم، همین خیابان بهشت است و بافت جدید از خیابان صاحب‌الزمان (عج) شروع می‌شود که خانه‌هایش در پاییز و زمستان هم آب ندارند. درمقابل، آن‌ها که در بافت قدیم هستند، خانه‌هایشان کنتور ندارد و به شاه‌لوله وصل هستند. این‌ها را نجفی که مدتی است برای زندگی از مشهد به منزل‌آباد نقل مکان کرده است، می‌گوید و روایتش از برداشت آب قنات، جنبه دیگری هم دارد: «آب این قنات را یک عده به انحصار خودشان درآورده‌اند و به دیگران اجازه برداشت نمی‌دهند. نرخ و زمان برداشت، دست خودشان است. هر غریبه‌ای وارد شود، درگیری و چاقوکشی راه می‌افتد.»
«دیوار»؛ محل تبلیغ آب‌فروشان
یکی از بهترین محل‌های خریدن آب، مشاهده تبلیغات برروی سایت دیوار است. در این سایت، تبلیغات فروش برای استخر‌ها و ساخت‌وساز، فراوان است. به یکی از شماره‌ها که زنگ می‌زنم، مردی از پشت خط آدرس باغ و ابعاد استخر را می‌پرسد و برای مکانی که من می‌گویم، مبلغ ۶۵۰ هزارتومان را به ازای یک تانکر ۲۰ هزارلیتری پیشنهاد می‌کند. ادعایش این است که آب، آشامیدنی است و می‌توان برای مصارف مختلف از نوشیدن گرفته تا استخر و پروژه‌های عمرانی از آن استفاده کرد. مثل دیگر فروشنده‌ها از یک روز قبل سفارش می‌گیرد و مقداری از مبلغ را هم با توجه به هموار و غیرهموار بودن مسیر، متغیر می‌داند که باید از قبل توافق خود را برای آن اعلام کنم. مکان برداشت آب را نمی‌گوید، اما باتوجه‌به گفته‌های دیگران به نظر می‌رسد که منبع برداشت آب، خیلی هم دور نیست.
قنات در محدوده دهیاری نیست
امیرنقیبی، دهیار روستای منزل‌آباد است و همین ابتدای کلام خیالمان را راحت می‌کند که قنات، خارج از محدوده طرح هادی است و به کشاورزان مربوط می‌شود و در محدوده اختیارات دهیاری نیست. او می‌گوید: قنات، منبع آبیاری زمین‌های کشاورزی است و امسال به‌دلیل بارندگی فراوان، خروجی زیادی داشته است. هر کشاورز یک سهم از آب قنات دارد و می‌تواند سهم خود را بفروشد. احتمال دارد چندنفری سهم خود را واگذار کرده باشند. چاه موتوری هم در مرز بین چاهشک و منزل‌آباد و آن‌هم متعلق به کشاورزان است. وی در پاسخ به اینکه محلی‌ها به برداشت و فروش آب اعتراض دارند، می‌گوید: این قنات خصوصی است و اصلا به محلی‌ها ارتباطی ندارد. برداشت آب قنات، ارتباطی به آب شرب منزل‌آباد ندارد، زیرا آب این منطقه تحت نظر آب‌وفاضلاب شهری است. ما دو چاه آب شرب داریم که یکی در ابتدای بهشت ۱۹ و دیگری در بهشت ۷/۱۹ است. منزل‌آباد براساس آمار جدید مرکز بهداشت، حدود ۱۲ هزارنفر جمعیت دارد. نقیبی حل مشکل کمبود آب خانه‌ها را با اتصال همه معابر به لوله‌گذاری، رد و تاکید می‌کند: اهالی فقط درصورتی‌که ساخت وساز‌های جدید یا تخلف ساختمانی وجود داشته باشد، کمبود آب خواهند داشت. درحقیقت مشکل منزل‌آباد، کمبود آب نیست، بلکه ذخیره آب است. مخزن کنونی، کوچک است و باعث می‌شود برخی مناطق در تابستان دچار مشکل شوند. اداره آب وفاضلاب شهری اقداماتی انجام داده است و باید مراحل نصب مخزن جدید را طی کند.
قرار دادن محافظ بر سر قنات، مقدور نیست
تانکر‌های حمل آب قنات، مجوز رسمی ندارند و درظاهر، این برداشت، توافقی است بین کشاورزان. این‌ها توضیحات اسماعیل سالار است که در کسوت یکی از کشاورزان فعال، کار رفع‌ورجوع مشکلات اهالی را برعهده دارد و او را به‌عنوان نماینده خود می‌شناسند. آن‌طور که از گفته‌هایش برمی‌آید، کشاورزان سهم آبی دارند که یا خود برداشت کرده، می‌فروشند یا به دیگری اجازه برداشت آن را می‌دهند. البته این نکته را هم می‌گوید که برخی کشاورزان رضایت ندارند، اما چون از محل قنات دور هستند، نمی‌توانند مدام به آنجا سرکشی کنند. وی که دل پردردی از این ماجرا‌ها دارد، ادامه می‌دهد: اگرچه برخی کشاورزان ناراضی‌اند، به جنجال‌های بعد از آن نمی‌ارزد و اغلب به‌نحوی باهم به توافق می‌رسند. گاهی تذکر داده‌ایم و گاهی با کدخدامنشی ماجرا را حل کرده‌ایم. سالار درباره اینکه امکان کنترل بیشتر وجود ندارد، توضیح می‌دهد: نباید از این آب برداشت شود. بار‌ها تذکر داده‌ایم که این آب متعلق به کشاورزی و مربوط به زمین‌هاست، اما امکان کنترل مداوم و سرکشی را نداریم. هم از نظر هزینه و هم قرار دادن محافظی بر سر قنات برای ما و کشاورزان، مقدور نیست که به فردی حقوق بدهیم تا از قنات محافظت کند. برخلاف گفته‌های دیگران، سالار تاکید می‌کند که آب قنات، آشامیدنی نیست و تنها می‌توان برای مصارفی همچون آبیاری باغ، پر کردن استخر و ساخت‌وساز از آن استفاده کرد.
گزارشی در آب منطقه‌ای موجود نیست
در ادامه پیگیری‌هایمان به محمد برزویی، مدیر امور منابع آب مشهد، می‌رسیم و آن‌طور که از توضیحات مختصر او پیداست، هیچ گزارشی درباره برداشت آب از قنات منزل‌آباد ثبت نشده است. او با اظهار بی‌اطلاعی از ماجرا اعلام می‌کند که به‌زودی بازرسانی را به محل، اعزام و وضعیت را از نزدیک بررسی و توضیحات بیشتر را به ارائه گزارش بازرسان، موکول می‌کند.
وضعیت آب‌های زیرزمینی استان به روایت آمار سال ۱۳۹۸،
۱
رتبه استان ما در اضافه‌برداشت از آب‌های زیرزمینی
۱۲۰
(لیتر)
سرانه مصرف آب شرب خانگی هر مشهدی در شبانه‌روز
۲۰۸
(دهنه)
تعداد چشمه‌های تأمین‌کننده آب
۷۹
تعداد قنات‌های فعال که ۳ درصد از منابع آبی استان هستند
۱۲۰۰۰۰۰
(مترمکعب)
مقدار اضافه‌برداشت از منابع آب‌های زیرزمینی
۷۲۲۵
(حلقه)
تعداد چاه‌های غیرمجاز
۲۷۷۷
(حلقه)
سهم مشهد از حلقه چاه‌های غیرمجاز
۴۷۱
میزان پلمب چاه‌های غیرمجاز در ۷ ماه ابتدایی سال۹۸،
۲۲۹
تعداد حلقه چاه‌های غیرمجاز موجود در لیست انسداد
۱۹ میلیون
(مترمکعب)
کاهش برداشت از منابع زیرزمینی با انسداد چاه‌های غیرمجاز