بیمه‌ای برای بلای خودساخته

خشک سالی اگرچه سال هاست آسمان را به قهر گرفته، حالا، اما چندی است که زمین هم دارد به ما بیشتر سخت می ‎گیرد. از فرونشست می‌گوییم؛ بلای خاموشی که دیگر نه یک پیش بینی علمی، بلکه واقعیتی تلخ است که باعث شده است زمین هر روز بیشتر زیر پایمان را خالی کند. ترک‌های عمیق روی پیشانی دشت ها، تنها نشانه‌های ظاهری این فاجعه نیستند؛ اینجا پای جان شهر‌ها و روستا‌ها در میان است.

بیست سانتی متر در سال؛ این رقم، میزان تقریبی فرونشست دشت مشهد براساس مطالعات و داده‌های ماهواره‌ای سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ است؛ یعنی هر سال که‌ می‌گذرد، قامت مشهد تقریبا بیست سانت آب می‌رود. این رقم در خراسان رضوی البته یازده سانتی متر در سال است، اما مسئله مهم این است که از آن زمان تاکنون وضعیت بهتر نشده که هیچ، بدتر هم شده است. خبر تازه در این زمینه «طرح بیمه برای فرونشست زمین» است؛ طرحی که با مشارکت مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی و صندوق بیمه حوادث طبیعی در دستورکار قرار گرفته است؛ طرحی که شاید درصورت به نتیجه رسیدن، کورسوی امیدی برای جبران خسارت‌های ناشی از فرونشست باشد.

البته نکته مهم در این زمینه، این است که نباید فقط به چنین طرحی دلخوش بود و از توجه به ریشه‌های فرونشست غافل شد؛ چنین طرح‎هایی مُسکن‌های مقطعی هستند، نه درمانی که بحران را ریشه کن کند.

وقتی سال‌ها آب را بی وقفه از دل زمین بیرون می‌کشیدیم، گویا اصلا حواسمون نبود که خاک هم ظرفیتی دارد و چیزی را باید جایگزین این حجم عظیم آب کرد؛ وگرنه دیر یا زود، صدای زمین به فریاد بلند خواهد شد و البته شد آنچه نباید می‌شد؛ حالا رسیده‌ایم به جایی که ۶۸ درصد از وسعت خراسان رضوی درگیر پدیده فرونشست زمین است و این استان، رتبه نخست استان‌های کشور را از لحاظ وسیع‌ترین پهنه‌های فرونشست به خود اختصاص داده است. وسعت گستره‌هایی در خراسان رضوی که درگیر پدیده فرونشست شده‌اند، پنج برابر استان‌های فارس، کرمان، اصفهان و حتی تهران است.

فرونشست، یک تهدید و رخداد طبیعی نیست، بلکه پدیده‌ای است که کارشناسان، آن را «انسان ساخت» می‌دانند و ریشه هایش به فشاری برمی گردد که به آبخوان‌های زیرسطحی وارد کرده‌ایم. لابد می‌پرسید چطور؟ برداشت بی رویه آب، نبود مدیریت، آبیاری بی رویه، تولید محصولات آب بر و... جفا‌هایی است که ما در حق زمین کرده‌ایم. آمار‌ها نشان می‌دهد تغییرات اقلیمی منجر به ۱۰ تا ۱۵درصد کاهش بارندگی‌ها نسبت به دوره درازمدت شده است، اما کاهش منابع آب زیرزمینی بیش از ۵۰ تا ۶۰درصد بوده است و این روند مرتبط با مدیریت نادرست ما در استفاده از منابع آب زیرزمینی است که به نبود تعادل انجامیده است.

البته این معضل انسان ساخته را‌ می‌توان مدیریت کرد و هستند کشور‌هایی مثل ژاپن که نرخ فرونشست خود را به صفر رسانده‌اند؛ این یعنی انسان می‌تواند این پدیده را کنترل و متوقف کند؛ مدیریت کشت و زرع، مکان یابی درست صنایع آب بر و توسعه درست سکونتگاه‌ها جزو راهکار‌هایی است که‌ می‌تواند به کنترل برداشت از آب‌های زیرزمینی کمک کند؛ فقط باید تا دیر نشده و زمین همه چیز را نبلعیده است، کاری کرد.