خراسان رضوی ایستاده بر سکوی نخست فرونشست زمین!

به گزارش شهرآرانیوز؛ بدخلقی و خشکی آسمان کم بود، قهر زمین هم اضافه شد؛ فرونشست خیلی زودتر از آنچه فکر می‌کردیم، گریبان‌گیرمان شده است و پنجه‌های خاک‌آلودش را بر گلویمان می‌فشارد. حالا خشک‌سالی، آن رویش را برایمان به نمایش گذاشته است و تاوان بدمصرفی‌مان را با سست کردن زمین زیر پایمان، تسویه می‌کند.

در هفته‌ای که پرونده فرونشست‌های کشور به میز رئیس‌جمهور رسید و اعضای کابینه در یکی از یکشنبه‌های هیئت‌دولتی خود به بررسی موضوع «فرونشست زمین در ایران» پرداختند، نشست دیگری هم در دانشگاه شریف برگزار شد تا مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در وزارت راه و شهرسازی، پرده از کابوس دیگری برای خراسانی‌ها بردارد؛ پرده‌ای که بالا رفتنش، عمق و وسعت فاجعه‌ای را که بیخ گوشمان جا خوش کرده است، بیشتر مشخص می‌کند؛ آن‌طور که علی بیت‌اللهی گفته است، براساس آخرین یافته‌ها، خراسان‌رضوی رتبه نخست را درمیان استان‌های کشور در وسعت پدیده فرونشست از آن خود کرده است که حالا درکنار رتبه اول این استان در تعداد روستا‌های در خطر فرونشست و رتبه دوم درمیان استان‌های دارای بیشترین تراکم پهنه‌های فرونشستی و دارای بیشترین شهر‌های در خطر فرونشست، گُلی است که به سبزه نیز آراسته شده است.

قامت استان، سالانه ۱۱ سانت آب می‌رود!

براساس یافته‌های جدیدی که بیت اللهی به آن‌ها اشاره کرده، مساحت تقریبی پهنه‌های فرونشستی کشور بیش از ۱۸ میلیون هکتار برآورد شده است که خراسان رضوی بعد از استان تهران و قبل از استان‌های اردبیل و گلستان، رتبه دوم را در بیشترین تراکم پهنه‌های فرونشستی دارد. ازسوی دیگر درحالی که روستا‌های خراسان رضوی به طور نسبی، بیشتر در معرض خطر فرونشست زمین هستند، شهر‌های این استان نیز حال وروز بهتری ندارند و بعد از شهر‌های استان اصفهان، سردمدار فرونشست شهری‌اند.

این فاجعه به همین جا ختم نمی‌شود و براساس بررسی‌های صورت گرفته، خراسان رضوی درمیان چهارده استان کشور با بیشترین نرخ فرونشست نیز قرار دارد. قامت استانمان درکنار استان‌هایی همچون البرز، مرکزی، قم، همدان، گلستان، تهران، آذربایجان شرقی، قزوین، فارس، اصفهان، آذربایجان غربی و سمنان، سالی یازده سانتی متر آب می‌رود؛ موضوعی که البته برای شهر‌های خراسان رضوی یکنواختی مشخصی ندارد و به طور مثال این نرخ برای شهر مشهد، سالی بیست سانتی متر برآورد شده است.

مدیر بخش زلزله مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، کاهش ۱۵ درصدی نزولات جوی نسبت به متوسط درازمدت را در کاهش ذخایر منابع آب زیرزمینی مؤثر دانسته و بر این نکته تأکید کرده است که شیب بسیار تندتر افت منابع آب زیرزمینی، دلایل دیگری ازجمله جانمایی صنایع آب بر در ایران مرکزی، کشاورزی بدون راندمان یا با راندمان کم با روش‌های آبیاری هدرده آب، بی توجهی به آب مجازی و صادرات آب کشور به خارج دارد.

براساس گفته‌های او و طبق نقشه‌های موجود، از منظر نقشه‌ای و ریسک فرونشست، وسعت فرونشست در ایران، افزون بر ۱۱ درصد مساحت سرزمینی است و استان خراسان رضوی بیشترین وسعت فرونشست، استان تهران بیشترین تراکم فرونشست نسبت به مساحت استان و استان اصفهان، بیشترین تعداد شهر‌های واقع در پهنه‌های فرونشستی را دارد.

به گفته او، وسعت ۱۱ درصدی فرونشست، شامل مساحت مفید کشور است که دارای جمعیت ساکن و مستحدثات است و بیش از ۴۰ درصد جمعیت کشور را در خود جای داده است، این درحالی است که مساحت شهر‌های ما از کل مساحت کشور، کمتر از یک درصد است.

بیت اللهی اضافه می‌کند: این نقشه‌ها که برمبنای نقشه‌های رسمی کشور تهیه شده است، نشان می‌دهد که هم پوشانی پهنه‌های خطر فرونشست با مستحدثات ما بسیار زیاد است.

۶۸ درصد وسعت استان؛ درگیر فرونشست

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نیز در گفت‌و‌گو با شهرآرا، قرارگیری این استان در رتبه نخست وسعت فرونشست را تأیید می‌کند و درحالی که تیرماه سال گذشته از درگیری ۴۰ درصد از استان با این پدیده گفته بود، حالا پای عددی بین ۶۸ تا ۷۰ درصد را به میان می‌کشد.   

البته به گفته محمود ارجمندشریف، وضعیت فرونشست در نقاط مختلف استان به یک اندازه نیست و از یک الگوی یکپارچه و پیوسته تبعیت نمی‌کند؛ به معنای دیگر وقتی از عدد بزرگ فرونشست در استانی همچون خراسان رضوی صحبت می‌کنیم، به این معنا نیست که تمام پهنه استان به یکباره دچار افت شده است، بلکه این پدیده را باید به صورت لکه‌ای دید.

امکان به وقوع پیوستن این پدیده در همه دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی استان که شمارشان به ۳۴ دشت می‌رسد، وجود دارد، بااین حال ممکن است این پدیده در یک دشت به دلیل فیزیک و ایستایی خاک، کمتر اتفاق بیفتد و در دشتی مثل دشت نیشابور آن قدر عمیق و شدید باشد که طولش به بیش از چهل کیلومتر نیز برسد. همچنین فرونشست در بعضی دشت‌ها ممکن است به صورت مقارن به وقوع بپیوندد؛ یعنی همه دشت به صورت یکسان افت کند و در برخی دشت‌ها به دلیل نوع خاک، این مقارنه صورت نگیرد و شاهد ترک‌هایی باشیم که این نوع فرونشست بسیار خطرناک است.

او تأکید می‌کند: به غیر از سه دشت کلات، گنبدلی و آق دربند که در زمره دشت‌های آزاد قرار می‌گیرند، بقیه دشت‌های این استان یا ممنوعه‌اند یا ممنوعه بحرانی و مستعد هرگونه وقوع فرونشست.

وی به ۳۷ محدوده مطالعاتی آبی در خراسان رضوی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: بر اساس معیار‌های ممنوعیت دشت ها، اکنون از ۳۷ محدوده مطالعاتی، حدود ۷۰ درصد دشت‌های این استان دچار پدیده فرونشست شده‌اند یا پتانسیل وقوع فرونشست را دارند که خطر بزرگی برای تأسیسات و مستحدثات مختلف نظیر نیروگاه ها، مسیر‌های مواصلاتی و خطوط راه آهن و همچنین سازه‌های بزرگ همچون سدها، به حساب می‌آید.

فرونشست، برگشت ناپذیر است

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی بر برگشت ناپذیر بودن پدیده فرونشست لایه‌های زمین تأکید می‌کند و‌ می‌افزاید: درکنار این مسئله، با گسترش فرونشست زمین، حجم مفید آبخوان را نیز در طول زمان از دست می‌دهیم و به طور مثال اگر در زمان قبل از وقوع فرونشست، می‌توانستیم ۱۰ مترمکعب آب را در آبخوان ذخیره کنیم، با وقوع فرونشست و کاهش خلل و فرج آبخوان، این حجم کاهش می‌یابد و به مرور زمان، هر روز کم و کمتر می‌شود.  وی دو عامل انسانی و طبیعی را از علل وقوع پدیده فرونشست می‌داند و اضافه می‌کند: داستان ما بیشتر به فرونشستی که به واسطه مداخله گری انسان و برداشت بی رویه از منابع آب زیرزمینی صورت می‌گیرد، برمی گردد که قاعدتا باید برای آن چاره‌ای اندیشید.

او اشاره‌ای هم به نتایج حاصل از ایستگاه‌های GPS سازمان نقشه برداری در سال‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۴‌ می‌کند و‌ می‌گوید: برپایه این داده‌ها در این بازه زمانی، در دشت نیشابور حدود هشتاد سانتی متر فرونشست به ثبت رسیده است. این رقم برای دشت کاشمر حدود سی سانتی متر بوده است و دشت‌های مشهد، سبزوار و فریمان نیز با فرونشستی در حدود بیست سانتی متر در جایگاه‌های بعدی این رده بندی قرار گرفته‌اند.

با این حال به گفته ارجمند، داده‌های دیگری از میزان نرخ فرونشست در دشت‌های استان وجود دارد که برپایه اطلاعات تصاویر ماهواره‌ای جمع آوری شده است و حاکی از اوضاع وخیم‌تر دشت‌های استان از این منظر است. او‌ می‌گوید: براساس این مطالعات که در فاصله سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۰ سازمان زمین شناسی بر روی دشت‌های مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن، خواف و جوین انجام داده است، حداکثر نرخ فرونشست سالانه در دشت بردسکن به مقدار ۲۵ سانتی متر و حداقل آن نیز در دشت خواف به میزان ۶ سانتی متر مشاهده شده است. حداکثر نرخ فرونشست سالانه در دشت مشهد حدود ۱۸ سانتی متر، در دشت نیشابور حدود ۱۴ سانتی متر، در دشت کاشمر حدود ۲۳ سانتی متر و در دشت جوین نیز حدود ۱۴ سانتی متر گزارش شده است.

پیشروی فرونشست از غرب به شرق مشهد

ارجمند به نکته نگران کننده دیگری هم اشاره می‌کند که تأمل برانگیز است. او معتقد است که شهر مشهد هم به واسطه برداشت‌های بی رویه از این دشت، در نوک هدف فرونشست قرار گرفته است و حتی اگر تا امروز حرفمان درباره وقوع این رخداد در غرب مشهد بود، درحال حاضر باید از پیشروی این فاجعه به سمت شرق خبر دهیم.

او با اشاره به نقاط مخاطره آمیزی که در شهر مشهد به واسطه احتمال وقوع پدیده فرونشست وجود دارد، می‌گوید: غرب این شهر به عنوان یکی از کانون‌های فرونشست، نقطه‌ای حساس و خطرناک به شمار می‌آید. در این محدوده، نیروگاه‌ها و زیرساخت‌های مختلفی داریم که درصورت وقوع این پدیده، اتفاقات ناگواری برای مشهد رقم خواهد خورد.

ازسوی دیگر خط انتقال گاز که از سمت مشهد به سمت شهر‌های شمالی می‌رود، یکی دیگر از نگرانی‌های موجود درباره این پدیده است. ارجمند با اشاره به خطراتی که این پدیده برای خطوط مواصلاتی، به ویژه خطوط ریلی به وجود می‌آورد، اظهار می‌کند: مسیر ریلی مشهد-تهران، به ویژه در دشت جوین، می‌تواند یکی از خطر‌های بالقوه در حوزه فرونشست باشد.

مشاهده فرونشست در قاسم آباد و ویرانی

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی به ردپای فرونشست در نقاط مرکزی مشهد و حوالی آن هم اشاره می‌کند و‌ می‌گوید: هم اکنون رگه‌هایی از این پدیده در محدوده قاسم آباد و ویرانی مشاهده می‌شود که بیشتر به شکل ماسه دهی و بریدگی چاه‌ها رخ نمایی می‌کند.

ارجمند میزان میانگین بارندگی استان را براساس ایستگاه مبنا در سال آبی جاری، ۹/۳۲ میلی متر برمی شمرد و‌ می‌گوید: این میزان بارش نسبت به مشابه سال آبی گذشته با ۱۶ میلی متر بارندگی، حدود ۱۰۶ درصد افزایش و در قیاس با دوره آماری بلندمدت ۱۲ درصد کاهش را نشان می‌دهد. به گفته این مسئول استان، وضعیت منابع آب زیرزمینی نیز بسیار نگران کننده است، به طوری که همین اضافه برداشت‌ها سبب بحرانی شدن بسیاری از محدوده‌های آبی استان از حیث فرونشست شده و مخاطرات بسیار زیادی را برای استان و کشور به وجود آورده است.

فرونشست، متولی ندارد

مدیر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی مشکل دیگر در گسترش پدیده فرونشست را، نبود یک متولی خاص و متمرکز برای انجام مطالعات فرونشست و مدیریت مواجهه با این پدیده می‌داند و‌ می‌گوید: اکنون دستگاه‌های مختلفی همچون مسکن و شهرسازی، سازمان زمین شناسی، سازمان نقشه برداری، شرکت آب منطقه‌ای، مدیریت بحران استانداری و... در این زمینه دخیل هستند، اما نبود یک متولی جامع نگر، این حوزه را به حوزه‌ای بلاتکلیف تبدیل کرده است. از سوی دیگر، دورنمای مشخصی نیز برای پایش مستمر و مطالعه فرونشست، انجام مطالعات پیشگیرانه برای مواجهه با فرونشست و ... وجود ندارد و به معنای دیگر نمی‌توانیم بگوییم که آینده این پدیده در استان و کشور به چه صورت خواهد بود.

به گفته او، کاهش برداشت از منابع آب زیرزمینی و تعادل بخشی، یکی از عوامل مهم کنترل وقوع فرونشست و کنترل پیشروی این پدیده است و باید همه دستگاه‌های اجرایی استان به کمک شرکت آب منطقه‌ای بیایند. در این شرایط و با انجام اقدامات کنترلی و در صورت داشتن یک دورنمای مدون برای مواجهه با پدیده فرونشست و مدیریت تبعات ناشی از وقوع آن، شاید بتوانیم در کاهش اثرات و تبعات این مشکل بزرگ، نقش آفرین باشیم و زمین را از خطرات بالقوه فرونشست ایمن نگه داریم.

ارجمند بر این باور است که نرخ فرونشست جهانی خیلی کمتر از این گونه ارقام است و حتی در بسیاری از نقاط دنیا زنگ خطر این پدیده با چهار میلی متر فرونشست به صدا درمی آید.

در ادامه حتما بخوانید موضوع «فرونشست زمین در ایران» در جلسه هیئت دولت بررسی شد

از «فرونشست» به «ترک» زمین می‌رسیم

مشاور مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی نیز در گفت‌و‌گو با شهرآرا، خاک را شامل خُلل و فُرج‌هایی مملو از هوا یا آب توصیف می‌کند که با برداشت بیش از حد از منابع آبی زیرزمینی، آب داخل این خلل و فرج‌ها تخلیه می‌شود و به تبع آن، لایه‌های خاک جای آب را در این فضا پر می‌کنند و همین موضوع، سبب پدیده فرونشست می‌شود.

به گفته علیرضا طاهری، فرونشست پدیده‌ای برگشت ناپذیر است و دیگر امیدی به بازگشت خلل و فرجی که از بستر لایه‌های خاک محو می‌شوند، نیست.

وی با تأیید نرخ بیست سانتی متری برای فرونشست زمین در دشت پهناور مشهد، این رقم را هم وحشتناک، هم فاجعه بار می‌داند و‌ می‌گوید: هولناک‌تر از پدیده فرونشست، پدیده‌ای به نام «ترک» در زمین دشت‌های ممنوعه و ممنوعه بحرانی است که به دلیل ناهم ترازی لایه‌های خاک به وجود می‌آید و‌ می‌تواند به فجایع زیادی همچون تخریب تأسیسات زیربنایی و زیرساختی منجر شود.