درباره «ذوالفقار مهندس» اولین نقشه‌کش ایرانی که در ۱۲۸۴ قمری یک نقشه از شهر مشهد کشیده است

به گزارش شهرآرانیوز؛ نقشه‌های قدیمی شهر‌ها بیش از آنکه گمان کنیم اهمیت دارند؛ زیرا نه‌تنها اطلاعات ارزشمندی از گذشته جغرافیایی‌بافت شهری ارائه می‌دهند، می‌توان تحولات اجتماعی را در آنها رصد کرد. در‌واقع این نقشه‌ها به ما کمک می‌کنند تا سیر تکامل شهر‌ها را در طول زمان درک و بنا‌های تاریخی و مسیر‌های قدیمی را شناسایی کنیم. به‌همین نسبت یکی از بهترین منابع شناخت شهر مشهد، بررسی «نقشه مشهد مقدس رضوی از حیثیت بقعه و صحن و مسجد و مدرسه و قدری از عمارات و باغات متصل به صحن مقدس» طراحی‌شده توسط ذوالفقار مهندس است.

این نقشه که در سال ۱۲۸۴قمری طراحی شده است، جزئیات بسیار زیادی از وضعیت ساختاری حرم و محیط شهری اطراف آن ارائه می‌دهد، ازاین‌جهت بررسی خود نقشه و جزئیات آن مجال و فرصت بیشتری می‌طلبد. فرصت پیش‌آمده، مجال مغتنمی است تا خود ذوالفقار مهندس را معرفی کنیم؛ کسی که عملا اولین ایرانی است که نقشه شهر‌های کشور را ترسیم کرده است، اما اطلاعات چندانی از او در دست نیست.

* طراح نقشه شهر‌ها

همان‌طور که پیش‌تر گفته شد «نقشه مشهد‌مقدس‌رضوی از حیثیت بقعه و صحن و مسجد و مدرسه و قدری از عمارات و باغات متصل به صحن مقدس» در ۱۲۸۴قمری با توشیح «عمل کمترین ذوالفقار مهندس» طراحی شده است. ذوالفقار مهندس دلیل ترسیم آن را مشخص نکرده است، اما با بررسی تاریخ نقشه مشخص می‌شود که طراحی آن با سفر ناصرالدین‌شاه به مشهد هم‌زمان بوده است.

باتوجه‌به منابع تاریخی، ذوالفقار از کارکنان دیوانی بوده که چندین نقشه به امر ناصرالدین‌شاه طراحی کرده و آن‌طور که در خود نقشه آمده، طراحی در ماه ربیع‌الاول ۱۲۸۴قمری صورت‌گرفته که با حضور ناصرالدین‌شاه در شهر مشهد برابر است؛ البته نواقص اطراف نقشه، کادر‌های خالی و نبود طراحی راهنمای نقشه، از زمان کم طراح در تکمیل آن حکایت دارد.

آن‌گونه که در نگاه ابتدایی مشخص است، هدف ذوالفقار مهندس ترسیم نقشه کل شهر دوره مشهد نبوده و فقط ساختار حرم‌مطهر‌رضوی و محیط شهری پیرامون آن را نشان داده است. برعکس نقشه‌های مستشاران غربی مثل خانیکوف (۱۲۳۷ق)، جولیوس دالمج (۱۲۸۶ق) و مک‌گرگور (۱۲۹۸ق) که بیشتر با هدف نمایش کلیت شهر، معابر و عناصر امنیتی و نظامی انجام گرفته، نقشه ذوالفقار مهندس بیشتر باهدف راهنمایی زائران و راه‌های دسترسی به اماکن متبرکه طراحی شده و ضمن معرفی عناصر کالبدی و معابر شهری، ساختار و نظام اداری و خدمت‌رسانی آستان‌قدس‌رضوی را در نقشه شرح داده است؛ بنابراین، با شناخت این نقشه می‌توان ساختار حرم‌مطهر‌رضوی و محلات، عناصر کالبدی و معابر شهری پیرامون حرم در دوره قاجار را شناسایی کرد و همچنین شناختی از پیشینه بنا‌های مهم شهری مشهد به دست آورد.

از‌همین‌رو در بالای نقشه به‌همراه عنوان نقشه با عبارت «نقشه مشهد‌مقدس‌رضوی از حیثیت بقعه و صحن و مسجد و مدرسه و قدری از عمارات و باغات متصل به صحن مقدس» نشان طول و عرض جغرافیایی آمده است؛ در پایین نقشه نیز توشیح طراح نقشه و همچنین مقیاس نقشه که دو عبارت در بالا و پایین علامت مقیاس نقشه ذکر شده است.

در بالای علامت مقیاس، جملات «مقیاس صد‌زرعی که هر خانه ۱۰ ذرع فرض شده» و در پایین جملات «این مقیاس از روی متر برداشته شد... هر میلی‌متر یک ذرع فرض شده است. نسبت این مقیاس به ذرع مثل نسبت یک است به ۱۰۴۰» درج شده است. بررسی نشان می‌دهد که این مقیاس از دقت بسیار بالایی برخوردار است.

بر‌اساس اطلاعات نقشه بست پایین‌خیابان کمی کمتر از ۱۱۵ متر است که با اندازه ۱۱۵ متر اندازه بست پایین‌خیابان در دوره قاجار تطبیق دارد؛ همچنین اندازه طول صحن آزادی در نقشه هشتاد متر است که با اندازه ۸۱.۵‌متر واقعی آن نزدیکی دارد. اندازه صحن انقلاب هم در نقشه ۱۰۴‌متر است که با اندازه ۱۰۴.۳۸‌واقعی آن تطبیق دارد.

* «ذوالفقار مهندس» کیست؟

باوجود پژوهش‌های متعدد، اطلاعات کاملی درباره زندگی و همه آثار ذوالفقار مهندس که از پیش‌گامان نقشه‌برداری در ایران است، موجود نیست. طراح «نقشه مشهد‌مقدس‌رضوی از حیثیت بقعه و صحن و مسجد و مدرسه و قدری از عمارات و باغات متصل به صحن مقدس»، ذوالفقار‌بیک محلاتی یا کرمانی است که به سرهنگی و مهندسی شهرت داشته است.

ذوالفقار در مقدمه کتاب «عرض و طول بلاد ایران» خود را ذوالفقار کرمانی‌الاصل که در میان مردم به محالتی مشهور بوده، معرفی کرده است. آن‌طور که از اطلاعات مقدمه این کتاب برمی‌آید، او در ۱۲۷۴قمری از دارالفنون فارغ‌التحصیل شده و به خدمت دیوان اعلی پیوسته است. همچنین در توپ‌خانه و نقشه‌کشی مهارت داشته و در مدت ۲۴ سال اکثر سرحدات آن زمان را مأمور به خدمت بوده است.

ذوالفقار همچنین در مقدمه کتاب «جغرافیای نیمروز» آورده است که علم توپ‌خانه، قورخانه و علم هندسه را که اصل و اساس همه علوم است، آموخته و خود را شاگرد «کرشیش»، معلم توپ‌خانه، معرفی کرده است.

ذوالفقار‌بیک پس از فارغ‌التحصیلی از دارالفنونی به یکی از نقشه‌برداران مشهور دوره قاجار بدل شده، به‌همین‌واسطه از طرف ناصرالدین‌شاه به نقشه‌برداری بیشتر نقاط کشور مأمور شده است.

بر‌اساس روزنامه خاطرات اعتمادالسلطنه، ذوالفقار در ماه شعبان‌۱۲۸۲قمری نشان و حمایل سرهنگی دریافت کرده و از ۱۲۸۳قمری نیز به‌عنوان مدرس، تعلیم سربازان ملایری را شروع کرده که شامل مواردی، چون قلعه‌سازی، نقابی و قلعه‌فوری، خمپاره زمینی (فکاز) که آتش‌زدن آن با قوه الکتریسیته بوده است.

آن‌طور که از اسناد و نوشتجات عهد ناصری برمی‌آید، ذوالفقار مهندس در کنار امور نظامی و مهندسی، یکی از شخصیت‌های فرهنگی عصر قاجار نیز بوده است. او یکی از چند فارغ‌التحصیل دارالفنون بوده که در انجمن مشهور «فراموش‌خانه» در دوره ناصری حضور داشته است.

انجمن «فراموش‌خانه» نام مستعار برای شعبه ایرانی فراماسونری بوده که ابتدا با حمایت ناصرالدین‌شاه، و توسط میرزا‌ملکم‌خان تأسیس شده است تا به‌عنوان یک تشکل سیاسی و اجتماعی برای پیشبرد اهداف خود و اصلاحات اجتماعی و سیاسی در ایران عمل کند. ضمن اینکه این انجمن پنج عضو در مجلس مصلحت‌خانه دوره ناصری (تأسیس ۱۲۷۷ قمری) داشته که نهاد مشورتی ناصرالدین‌شاه بوده است برای چاره‌اندیشی در امور مهم دولتی.

مهم‌ترین فعالیت‌ها و آثار «ذوالفقار‌مهندس»

• مشخص‌کردن «طول و عرض دارالخلافه» و همکاری در ترسیم «نقشه دارالخلافه تهران» در ۱۲۷۴قمری.
• نقل‌کردن «نقشه قلعه مرو» در دارالخلافه تهران (به‌روایت روزنامه دولت علیه ایران ۲۶ صفر ۱۲۷۷قمری).
• همراهی علاءالدوله، مأمور استانبول، و کشیدن «نقشه عرض راه مسیر تهران تا استانبول» (به روایت روزنامه دولت علیه ایران ۱۷‌شوال ۱۲۷۸قمری).
• طراحی «نقشه رشت» و آموزش هندسه به اعیان‌زادگان در ۱۲۸۷قمری.
• طراحی «نقشه سیستان»، در توشیح این نقشه آمده است: «عمل کمترین، بنده درگاه ذوالفقار مهندس، معلم توپ‌خانه مبارکه، ۱۲۹۰قمری».
• طراحی «نقشه ارگ بم» در ۱۲۸۸قمری.
• تحریر کتاب «جغرافیای نیمروز» در۱۲۹۰قمری که در شرح منطقه سیستان است و ذوالفقار مهندس به فرمان ناصرالدین‌شاه ضمن تهیه نقشه، تعیین مرز‌های ایران، هند و افغانستان را شرح داده است.
• انجام مأموریت آستان‌قدس‌رضوی در مشهد در ۱۲۸۹قمری؛
• «گزارش هزینه سیستان» در اواخر قرن سیزدهم قمری.
• طراحی نقشه با عنوان «استرآباد، گرگان و اترک» که نام طراح آن «خانه‌زاد ذوالفقار» درج شده و نواحی شرقی دریای خزر را ثبت کرده است.
• کتاب «عرض و طول بلاد ایران» که در اواخر قرن سیزدهم قمری نوشته شده است؛ (ذوالفقار برای ثبت طول و عرض جغرافیای نقاط مختلف ایران، ابتدا نصف‌النهار تهران را مأخذ قرار داده است، اما چون ثابت نیست و امکان تغییرش هست، نصف‌النهار قله دماوند را اصل گرفته و همه شهر‌های ایران را از جهت مختصات جغرافیایی آن تعیین کرده است.)
• کتابچه «روزنامچه مأموریت ذوالفقارخان کرمانی مهندس‌باشی از دارالخلافه به تبریز» در۱۲۹۸قمری. در این کتابچه شروع سفر ذوالفقاریان کرمانی از دارالخلافه در روز چهارشنبه ۱۴ذیحجه به سمت قزوین، گروس، میاندوآب، ساوجبلاغ، ارومیه، خوی، سلماس و تبریز و اردبیل است.

همکار نقشه‌کش موسیو

بالای «نقشه دارالخلافه طهران» که در جمادی‌الاولی سنه ۱۲۷۵قمری، برابر با آذر و دی ۱۲۳۷ خورشیدی، تهیه شده، چنین نوشته شده است: «به‌سعی نواب شاهزاده والاتبار اعتضادالسلطنه العلیه علیقلی‌میرزا و به‌اهتمام عالی‌جاه موسیو کرشیش، سرتیپ و معلم توپخانه مبارکه، و دستیاری ذوالفقار‌بیک و محمدتقی‌خان، شاگردان مشارالیه که در مدرسه دارالفنون تربیت یافته‌اند، صورت و سبع و سمت اختتام یافت.»

موسیو کرشیش که هم ذوالفقار‌بیک از آن به‌عنوان استاد خود نام‌برده، هم اینجا نامش آمده، در‌واقع آگوست کارل کرژیژ (۱۲ مه ۱۸۱۴- ۱۹ ژانویه ۱۸۸۶ میلادی)، استاد چک اهل امپراتوری اتریش است که در ایران قاجاری به موسیو کرشیش نمساوی معروف بوده است. او یکی از هفت نفری بوده که داوودخان مسیحی هنگام سفرش به اتریش به‌عنوان نماینده امیرکبیر، برای تدریس به ایران دعوت کرده است تا در مدرسه دارالفنون تدریس کنند.

کرشیش، در ابتدا به‌عنوان استاد توپخانه به مدرسه دارالفنون رفته، اما، چون تاریخ، جغرافیا و حساب و هندسه می‌دانسته، این رشته‌ها را نیز آموزش می‌داده است. در‌واقع او اولین کسی است که جغرافیا و تاریخ مدرن را در ایران تدریس کرده است و متعاقب آن به کمک دانشجویان خود نقشه‌ها و کتاب‌های زیادی در این حوزه تهیه کرده است.

نقشه‌ای که کرشیش در سال ۱۲۳۷ خورشیدی با دستیاری ذوالفقار‌بیک و محمدتقی‌خان تهیه کرده، نخستین نقشه دارالخلافه تهران است که به مقیاس ۱:۱۰۰۰ تهیه شده و ازآنجایی‌که امکانات و وسایل فنی در اختیار هیئت تهیه نقشه نبوده، فاصله‌ها با گام و زاویه‌ها با تقریب اندازه‌گیری شده است، با این‌حال نقشه مزبور از‌نظر نشان دادن شکل و موقعیت شهر و محله‌های درون آن و دروازه‌ها، نقشه بسیار موفقی بوده است.

گویا یک سال قبل از اتمام این نقشه، دانش‌آموزان مدرسه دارالفنون به راهنمایی موسیو کرشیش نخستین فرستنده و گیرنده تلگراف را هم در اسفند ۱۲۳۶ ساخته‌اند و با سیم‌کشی میان دو کلاس مدرسه، مخابره آزمایشی تلگراف را در حضور میرزا آقاخان‌نوری، صدراعظم، انجام داده‌اند. ناصرالدین‌شاه قاجار از شنیدن این خبر خیلی شاد شده و به موسیو کرشیش خلعت التفات کرده است و به شاگردان توپچی که در این کار مشارکت کرده بوده‌اند، پاداش داده است. ذوالفقار‌بیک به احتمال بسیار‌زیاد یکی از این شاگردان بوده است.

منبع: مقاله «تحلیل قدیمی‌ترین نقشه فنی حرم‌مطهر رضوی و محیط شهری پیرامون (طراح ذوالفقار مهندس)»، نوشته وحید توسلی برگرفته از پژوهش‌نامه مطالعات اسنادی و آرشیوی سازمان کتابخانه‌ها، موزه‌ها و مرکز اسناد آستان‌قدس رضوی، دوره ۳، شماره ۱، اردیبهشت ۱۴۰۴، صفحه ۵-۲۱