«علامت‌سازی»؛ در مشهد بازاری داشته که دیگر نیست | هنر فلزی عزاداری

به گزارش شهرآرانیوز؛ «عَلَم»، «جریده» یا «علامت»، بازاری داشته در مشهد که دیگر نیست؛ بازاری که حالا به خاطره‌ها پیوسته است. مشهد، اسمش هم نشان می‌دهد که شهر شهادت است؛ شهر سوگواری برای ائمه اطهار (ع)، و علم، علامت سوگ است. پس حتما مشهد، بازاری پررونق داشته است در حرفه علامت‌سازی.

از هر گوشه کشور، جمعیتی در مشهد حاضرند و هر کدامشان هیئت خودشان را دارند و دسته عزای خودشان را. دسته‌های فراوان عزا هم، هرکدام علمی دارند که پیشاپیش جمعیت عزادار حرکت می‌کند. این سنت اقامه عزاست در مشهد؛ سنت زنده علم‌داری و علم‌کشی که از علم‌دار‌ها و علم‌کش‌های اسمی، میراث مانده است برای جوان‌ترها. اینها همه درکنار هم، پیش از اینها بازاری ساخته بوده در مشهد که مشتری‌های فراوانی داشته؛ بازاری که حالا دیگر نیست. 

از آخرین کارگاه‌های علامت‌سازی که در محدوده اطراف حرم مطهر باقی مانده است، می‌شود فهمید که این بازار هم مثل دیگر بازار‌های تاریخی، در همان محدوده مقدس، سرپا بوده است. علم‌سازی البته خودش، از چندین و چند حرفه تشکیل شده است؛ «فلزکاری» مهم‌ترینشان است. فلزکارها، ابتدا «شاسی» علم را می‌ساخته‌اند که محوری افقی است و «تیغه»‌ها روی آن سوار می‌شود. 

شاسی‌ها از آهن‌هایی ساخته می‌شود که در اصطلاح، به آن «قوطی» می‌گویند. ساخت تیغه‌های علم هم با فلزکار‌ها بوده است و ازقضا، علم‌ساز‌های مشهدی در این فقره، استاد بوده‌اند. به‌نظر می‌رسد که مهم‌ترین بخش حرفه علم‌سازی در مشهد، همین فلزکاری تیغه‌ها و شاسی بوده است. هنوز هم تیغه‌هایی که فلزکار‌های مشهدی می‌سازند، اسم‌ورسمی دارد در دنیای علم و علم‌سازی. در ساخت تیغه‌ها، هم هنر نقاشی، نقش دارد و هم خوش‌نویسی (و البته هنر طلاکوبی و نقره‌کوبی). «قلم‌زنی» هم که اصل حرفه‌ای است که نقش‌ها و خط‌ها را حک می‌کند روی تیغه‌ها. 

«مشبک‌سازی» هم هست که حرفه دیگری است و کارش خالی کردن و برش زدن بخش‌هایی از تیغه است و البته کار «صندوق‌سازی» برای علم. «صندوق» ها، مکعب‌های مشبکی هستند که «مجسمه»‌های علم، روی آنها سوار می‌شوند. «مجسمه‌سازی»، بخش دیگر بازار پررونق علم‌سازی است که البته بیشتر در اصفهان رونق داشته است. هنوز هم نفیس‌ترین مجسمه‌ها، آنهایی هستند که به دست هنرمند‌های اصفهانی ساخته شده‌اند و البته در مشهد هم خریدوفروش می‌شده‌اند. 

اینها بخشی از بازار علم و علم‌داری است. به اینها باید «پر و شال» علم‌ها را هم اضافه کرد. پر‌ها در قدیم، از دور و نزدیک به بازار علم، می‌رسیده، اما حالا چندسالی است که دست‌کم بخشی از آن، در مشهد تولید می‌شود، آن‌هم از پر‌های شترمرغ. شال‌ها هم طاقه‌های «ترمه» هستند؛ طاقه‌هایی که بازار خودشان را دارند و تاریخ خودشان را.