هنرمندان در عرصه‌های مختلف نتوانسته‌اند به تبیین و تبلیغ جایگاه امام محمد باقر (ع) برای مخاطبان خود بپردازند. این کوتاهی، عوامل مختلفی دارد که در گفتگو با مهدی یک‌پسر، پژوهشگر و طراح گرافیک مشهدی، به بررسی و آسیب‌شناسی آن پرداختیم.
غلامرضا زوزنی | شهرآرانیوز؛ امام محمد باقر (ع) تنها چهار سال داشتند که واقعه کربلا اتفاق افتاد. پس از شهادت پدرشان امام سجاد (ع)، شرایط اجتماعی پذیرایی بیشتری برای مفاهیم اسلامی داشت. امام باقر (ع) حدود بیست سال داشتند که ردای امامت به تن کردند و به تبیین دین مبین اسلام پرداختند. با تلاش‌ها و مجاهدت‌های این امام معصوم (ع) بود که فرزندشان توانستند سال‌ها به تبلیغ و گسترش دین مبین اسلام بپردازند. با این حال هنرمندان در عرصه‌های مختلف نتوانستند به تبیین و تبلیغ جایگاه ایشان برای مخاطبان خود بپردازند. این کوتاهی، عوامل مختلفی دارد که در گفتگو با مهدی یک‌پسر، پژوهشگر و طراح گرافیک مشهدی، به بررسی و آسیب‌شناسی آن پرداختیم.
درباره امامان معصوم همچون حضرت علی (ع)، امام حسین (ع)، حضرت علی‌ابن موسی الرضا (ع) و حتی پیامبر اکرم (ص) آثار شاخص هنری بسیاری تولید شده است. به‌نظر شما هنر چه تلاشی برای اشاعه سیره و سبک زندگی امام محمد باقر (ع) داشته است؟
جواب این سؤال کاملا مشخص است. باید بگویم درباره شخص ایشان اتفاق هنری جدی و مهمی نیفتاده است. اگر ما بخواهیم این رویکرد را داشته باشیم این سؤال را می‌توانیم درباره همه پیشوایان تشیع بپرسم و همین پاسخ را دریافت کنیم. مثلا هنر برای شخصیت بزرگوار امام سجاد (ع) چه کاری کرده است؟ پاسخ همین است. تنها کاری که صورت گرفته این بوده که برای ولادت یا شهادتشان یک پوستر طراحی و توزیع شده است. این را که اشاعه فرهنگ و سیره امام معصوم (ع) نمی‌توان گفت. نگاه کردن اختصاصی به این بزرگواران موضوع مفصل‌تری است که به سبک زندگی ایشان باز می‌گردد. برای اینکه بخواهیم به طور اختصاصی برای شخصیت امام محمد باقر (ع) کاری انجام بدهیم باید سبک زندگی این بزرگوار را فهم و درک کنیم و ارتباطش را با جامعه مخاطب بیابیم. یعنی هنرمند باید مفاهیمی که آن بزرگواران تبیین کرده‌اند را در سبک زندگی مردم و مخاطب پیاده کند. اینجاست که می‌توانیم بگوییم هنر کاری برای امام پنجم شیعیان (ع) یا اجداد ایشان انجام داده است.
جایگاه امام محمد باقر (ع) به واسطه فرصتی که بعد از وقایع کربلا پیدا کردند تا جریان تشیع را اشاعه دهند، ویژه است؛ از همین منظر توقع است هنرمندان به شخصیت ایشان که بازمانده شهدای کربلا هستند بیشتر توجه کنند.
بله. فرزند گران‌قدرشان، امام صادق (ع) هم همین جایگاه را دارند. برای ایشان هم اثر هنری شاخصی خلق نشده است. اینجا دو موضوع مطرح می‌شود. یکی مسئله معرفی شخصیت امام معصوم (ع) است. دوم موضوع تأثیر زندگی ایشان در زندگی عموم مردم است. با این حال در همان بستر روایی هم کار جدی و با‌کیفیتی برای حضرات معصوم انجام نشده است. چه در رسانه و فیلم و سریال چه در قالب دیگر هنرها. ما چهارده معصوم داریم که غیر از یکی دو نفرشان به دیگر حضرات نپرداخته‌ایم و از این منظر به همه ما انتقاد وارد است.
به نظر می‌رسد یکی از مسائلی که باعث شده جامعه هنری کمتر به سراغ خلق اثر برای باقر العلوم (ع) و به طور کلی برای امامان معصوم (ع) بروند چالش‌هایی است که آن‌ها برای تبدیل کردن مفاهیم زندگی ائمه (س) به مفاهیم امروزی دارند.
کاملا درست است. کار دشواری است که هنرمند بخواهد یک معنی عالی را به یک صورت دانی تبدیل کند. این پایین آوردن و تنزل دادن، تسلط و نگاهی را می‌طلبد که اگر آن را نداشته باشیم به ورطه سطحی‌گری خواهیم افتاد. این نیازمند فن و توانمندی است که بتواند آن شکوه و عظمت را نمایش بدهد.
ناتوانی هنرمندان در تبدیل کردن مفاهیم الهی به هنر از کجا نشئت می‌گیرد؟
برای آسیب‌شناسی این موضوع باید بگویم ما غفلت کرده‌ایم. شرایط ما همانند آن مثال معروف است. هنرمندان مانند ماهی درون آب هستند. به دلیل اینکه مدام با این موضوعات به لحاظ ظاهری سر و کار داشته‌ایم و در دسترس ما بوده است از آن غفلت کرده‌ایم. در واقع ما به دلیل همان ارتباط ظاهری با این مسائل به آن بیگانه شده‌ایم. درصورتی که به نظر من خواستن توانستن است. هنرمندان اگر عزم بر این داشته باشند که بخواهند کاری کنند می‌توانند آن را انجام دهند. از طرف دیگر رفتار‌هایی وجود دارد که به جای تقویت کردن جریان هنری برای فعالیت در این حوزه، مانع ورود هنرمندان می‌شود. خرده‌گیری‌ها و ایراد‌ها جامعه هنری را ترسانده و حتی آن‌هایی که متعهد هستند را هم دست‌به‌عصا کرده است. صاحب‌نظران و متخصصان دینی و مذهبی باید با هنرمندان همکاری کنند تا این جریان قوت بگیرد. به عبارت دیگر می‌توان گفت جامعه تولیدکننده محتوا از جامعه هنرمند دور است. خیلی از ناشرانی که به صورت عمیق روی محتوای دینی فعالیت دارند در بحث ارائه هنری تولیداتشان ضعیف هستند. از منظر دیگر؛ هرچند پاسخ درستی نیست و تکلیف دینی این بهانه را نمی‌پذیرد، اما مسئله معیشت هم به این کوتاهی‌ها دامن می‌زند. نهاد‌ها و فضا‌های فرهنگی که متولی این موضوع بوده‌اند درست عمل نکرده‌اند. پیش‌تر گفتم آن‌ها در مناسبت‌ها به نصب یک بنر و یک پرده اکتفا کردند و هرگز از هنرمندان نخواستند که به عمق بروند و ظرفیت‌هایی که وجود دارد را به جامعه معرفی کنند. سفارش جدی هم صورت نگرفته که از این موضوع هم می‌شود به مسئله نگریست.