بارورسازی ابر‌ها روی میز مدیران آبی برای خراسان‌رضوی | ابرها، زیر بار بی آبی

به گزارش شهرآرانیوز؛ ابر‌های خراسان‌رضوی این روز‌ها بار سنگین‌تری بر دوش می‌کشند؛ هم چشم‌به‌راه تلنگری برای باریدن هستند و هم باید پاسخگوی انتظار شهری باشند که به‌گفته سیدحسن حسینی، فرماندار مشهد، زمزمه‌های «جیره‌بندی آب» در آن آغاز شده است.

مشهد برای نجات از بحران بی‌‎آبی، هم‌زمان دو نقشه راه را پیش می‌برد: از یک‌سو، تدبیر جیره‌بندی منطقه‌ای آب را به‌عنوان واقعیتی اجتناب‌ناپذیر روی میز دارد و ازسوی دیگر، سامانه‌های بارورسازی ابر‌ها را برای نیمه آبان تا پایان اسفندماه نشانه رفته است تا شاید بتواند ذره‌ای از فشار این خشک‌سالی سمج بکاهد. این‌بار، آسمان مشهد نه‌فقط قلمرو ابر‌ها که عرصه آزمونی دشوار برای گذر از بحران آب شده است.

نیمه آبان تا اسفند؛ بازه زمانی بارورسازی ابر‌ها

رضا سعیدی، رئیس گروه تلفیق و بیلان دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت آب منطقه‌ای خراسان رضوی، بازه زمانی مناسب برای بارورسازی ابر‌ها را نیمه آبان تا پایان اسفند ماه اعلام می‌کند و‌ می‌گوید: بارورسازی ابر‌ها در کشور زیرنظر سازمان بهره برداری از فناوری‌های نوین آب‌های جوی، وابسته به وزارت نیرو، انجام می‌شود و همه عملیات در استان‌ها نیز با ابلاغ همان سازمان پیش می‌رود.   البته هنوز به استان ما ابلاغی برای شروع عملیات صورت نگرفته است.

به گفته او، بارورسازی معمولا از میانه آبان تا پایان اسفند انجام می‌شود؛ چراکه در این بازه جبهه‌های بارشی مناسب شکل می‌گیرند. هر نوبت عملیات منوط به ورود سامانه بارشی است و تا پیش از آن، زمان یا مکان مشخصی برای اجرا تعیین نمی‌شود.

سعیدی درباره شیوه‌های اجرای طرح توضیح می‌دهد: بارورسازی به دو روش هوایی و زمینی انجام می‌شود. در روش هوایی، مواد با شلیک از هواپیما به درون ابر‌ها تزریق می‌شوند، درحالی که در روش زمینی، ژنراتور‌هایی در نقاط مشخص با «یدیدنقره» (فرایند احتراق کنترل شده) گاز آن را به سمت ابر‌ها می‌فرستند تا هسته سازی قطرات باران را تحریک کنند.

وی در توضیح اثربخشی این عملیات می‌گوید: براساس مطالعات جهانی، بارورسازی نهایتا می‌تواند حدود ۱۵درصد افزایش بارش در سامانه‌هایی که ذاتا بارش زا هستند، ایجاد کند؛ البته این به معنای افزایش ۱۵درصدی بارش سالانه نیست، بلکه فقط روی همان جبهه اثر می‌گذارد. تأکید می‌کنم که مطالعات جهانی هنوز نتوانسته‌اند میزان اثرگذاری این روش را به طور دقیق و قطعی ثابت کنند.

سعیدی با اشاره به تجربه‌های پیشین بارورسازی ابر‌ها در استان می‌گوید: در سال گذشته نیز عملیات زمینی انجام شد، اما ارزیابی دقیق امکان پذیر نیست؛ زیرا نمی‌توان دو منطقه و دو جبهه بارشی کاملا مشابه را برای مقایسه انتخاب کرد، بنابراین هیچ گزارش قطعی در مورد میزان تأثیر بارورسازی در دست نیست.

به گفته وی، هزینه اجرای عملیات در استان‌ها زیاد نیست و بیشتر از بودجه جاری شرکت‌های آب منطقه‌ای پرداخت می‌شود: «در هر عملیات، سه کارشناس و سه راننده برای انتقال کپسول‌ها و ژنراتور‌ها حاضر می‌شوند و هزینه هر نوبت حدود ۱۰میلیون تومان برآورد می‌شود. مواد مورد استفاده یعنی همان محلول مورد نیاز برای یدیدنقره و تجهیزات ژنراتور را نیز سازمان فناوری‌های جوی از تهران، تأمین و ارسال می‌کند.»

رئیس گروه تلفیق و بیلان دفتر مطالعات پایه منابع آب همچنین درباره جایگاه ایران در این فناوری در مقایسه با سایر کشور‌ها بیان می‌کند: از نظر نوع فناوری، ایران هم سطح کشور‌های دیگر است؛ چون در هیچ جای دنیا این فناوری هنوز به مرحله اثبات علمی کامل نرسیده است. بسیاری از کشور‌ها مانند آمریکا، کانادا و آلمان از همین شیوه برای کنترل تگرگ یا برای بارش‌های موضعی در مزارع استفاده می‌کنند، اما کمتر کشوری برنامه ملی و متمرکز در سطح کل کشور دارد.

وی تصریح می ‎کند: با وجود محدودیت‌های علمی و اجرایی، اجرای این پروژه می‌تواند به عنوان اقدامی کمکی درکنار سایر روش‌های مدیریت منابع آب مؤثر باشد، اما نمی‌تواند مشکل کم آبی کشور را حل کند. اولویت اصلی باید کاهش مصرف و مدیریت تقاضا باشد؛ زیرا افزایش منابع آبی از مسیرهایی، چون بارورسازی یا انتقال آب فقط مُسکنی کوتاه مدت است.

۱۰ تا ۱۵ درصد اثرگذاری

در ادامه، دکتر اکبر علی پور، رئیس گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی استان و مدیر مطالعات شرکت آب منطقه‌ای استان، نیز در توضیح این طرح می‌گوید: بارورسازی ابر‌ها یک فرایند علمی است که در بسیاری از کشور‌ها مانند آمریکا و امارات انجام می‌شود؛ به ویژه کشور‌هایی که در اقلیم‌های نسبتاخشک قرار دارند، از این روش به منظور افزایش بارش استفاده می‌کنند.

بارش باران به هرحال یک فرایند طبیعی است، اما برای اینکه وقوع آن در منطقه‌ای افزایش یابد، سه عامل اصلی باید فراهم باشد؛ یکی از این عوامل، وجود ابر به میزان کافی است. دیگری دمای مناسب هوا و سوم، وجود ذرات معلق در جو به منظور چسبیدن بخار آب به آن هاست تا افزایش وزن یابند و تحت تأثیر نیروی ثقل، به سمت زمین حرکت کنند.

وی تصریح می‌کند: ممکن است در برخی مناطق، یکی از این عوامل وجود نداشته باشد؛ برای مثال ممکن است ابر مناسب، وجود داشته باشد و دما هم در شرایط مطلوب باشد، اما ذرات معلق کافی در هوا وجود نداشته باشد. در چنین حالتی، لازم است ما این ذرات را در هوا ایجاد کنیم تا بخار آب به آن‌ها بچسبد و فرایند ریزش آغاز شود.

رئیس گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی استان بیان می‌کند: این کار به دو صورت انجام می‌شود: گاهی از پایین، ذرات لازم توسط ژنراتور‌هایی به سمت آسمان فرستاده می‌شود تا شرایط موردنیاز تأمین شود. گاهی نیز از طریق پرواز هواپیما این کار انجام می‌گیرد. در چند سال گذشته، عملیات بارورسازی بیشتر در مناطقی مانند محدوده سد‌های تأمین آب استان اجرا شده است.

علی پور بیان می‌کند: ارزیابی نتایج بارورسازی ابر‌ها نیازمند مقایسه شرایط قبل و بعد از انجام این عملیات است. بررسی‌ها در بسیاری از کشور‌ها نشان داده است که اجرای طرح بارورسازی بین ۱۰ تا ۱۵درصد افزایش بارش را به دنبال دارد؛ یعنی اگر شرایط جوی قبل و بعد از عملیات یکسان باشد، افزایش بارش در حدود همین میزان مشاهده می‌شود، با این حال در کشور ما نتایج معمولا به صورت محلی و در منطقه‌ای خاص بررسی می‌شود؛ زیرا اجرای این طرح، بسیار هزینه بر و وسعت پوشش آن محدود است.

به گفته وی، بخش اعظم هزینه ها، مواد مصرفی و دستگاه‌ها از تهران تأمین می‌شود و استان‌ها در فرایند تأمین مالی آن نقشی ندارند. ما در استان دخالتی در حوزه هزینه‌ها و تأمین مواد نداریم. تمام اعتبارات و تجهیزات از طریق تهران تأمین می‌شود. درواقع، دستگاه‌ها و مواد مورد استفاده دراختیار ما قرار می‌گیرد و ما فقط عملیات مدنظر را در زمان اعلام شده اجرا می‌کنیم.

رئیس گروه تحقیقات هواشناسی کاربردی درباره وضعیت بحرانی منابع آب در خراسان رضوی نیز می‌گوید: ما سال گذشته با کاهش ۳۰درصدی بارش نسبت به سال قبل خود و حدود ۶۰درصدی نسبت به میانگین بلندمدت، مواجه بودیم. این آمار واقعا نگران کننده است و ضرورت دارد مردم به موضوع کم آبی جدی‌تر نگاه کنند. بحران آب شوخی بردار نیست.

او با تأکید بر صرفه جویی منابع آبی اظهار می‌کند: از همه شهروندان، به ویژه مردم مشهد، انتظار داریم موضوع مصرف آب را جدی بگیرند. هر قطره آب، لحظه‌ای از زندگی است. نباید به امید بارش یا عملیات بارورسازی، مصرف خود را افزایش دهیم. همه ما در یک شهر زندگی می‌کنیم و باید مسئولیت مشترک خود را در قبال تأمین آب بپذیریم.

علی پور در پایان یادآوری می‌کند: دریاچه‌ها و سد‌های ما با مشکل جدی خشکی روبه رو هستند. الان مخازن آبی بسیاری از سد‌ها تقریبا خالی شده است. با اینکه تا این لحظه اجازه نداده‌ایم مردم با بی آبی مواجه شوند، لازم است همه با درک شرایط بحرانی کنونی، با مسئولان و متخصصان همکاری کنند تا از این مرحله عبور کنیم.

۲ چالش اصلی بارورسازی ابر‌ها

دکتر محمدرضا علوی مقدم، رئیس پژوهشکده محیط‌های خشک دانشگاه آزاد مشهد، هم دراین باره می‌گوید: بارورسازی ابر‌ها از نظر علمی، روش شناخته شده‌ای است و در بسیاری از کشور‌ها نیز از آن استفاده می‌شود، اما دامنه تأثیر آن هنوز محدود است و این فناوری به عنوان یک روش تولید آب در مقیاس شهری، اثبات شده محسوب نمی‌شود.

به گفته او، هدف از به کارگیری این فناوری در دنیا، بیشتر کنترل‌های موضعی بر رفتار ابرهاست؛ برای نمونه، در برخی کشور‌ها از آن برای جلوگیری از بارش تگرگ یا تغییر مسیر ابر‌ها استفاده شده است.

او بیان می‌کند: گزارش‌هایی وجود دارد که حتی در رویداد‌هایی مانند المپیک نیز از بارورسازی ابر برای کاهش اثر بارش‌ها در محل اجرای مراسم بهره گرفته‌اند تا توده بارشی پیش از رسیدن به محل، تخلیه شود.

وی تأکید می‌کند: در مقیاس بزرگ و شهری، اجرای چنین طرح‌هایی به دلیل هزینه‌های سنگین و زیاد قطعی نبودن نتیجه، توجیه علمی و اقتصادی ندارد. این عمل نیازمند پرواز‌های متعدد، مواد ویژه، تجهیزات پیشرفته و نیروی انسانی متخصص است و با وجود تلاش‌های فراوان در ایران، هنوز اثربخشی قطعی آن در شرایط اقلیمی کشور، اثبات نشده است.

علوی مقدم در ادامه تصریح می‌کند: البته این طرح را نباید الزاما دارای معایب دانست، بلکه باید گفت که با محدودیت‌ها و درجه زیادی از عدم قطعیت روبه روست. حتی در برخی موارد ممکن است سبب بارش‌های ناخواسته یا سیلاب‌های پیش بینی نشده در مناطق دیگر شود.

به گفته او، اجرای هرگونه عملیات بارورسازی در کشور، باید تحت نظارت و هماهنگی مرکز ملی مربوط به این حوزه باشد تا از ظرفیت‌های علمی و تجربی موجود به درستی استفاده شود.