دروغی به نام قلیان پاک | درباره عوارض تفریحی که سیستم‌ عصبی را بیش از دیگر اعضای بدن درگیر می‌کند

به گزارش شهرآرانیوز؛ «خیییییلی باحال بود. هفته دیگه هم قراره با بچه‌ها بریم. تا خودت نیای و تجربه‌اش نکنی، نمی‌فهمی چی میگم. سیگاری در برابرش صفره!» کنجکاو می‌شوم بدانم درباره چه‌چیزی با این آب‌و‌تاب صحبت می‌کنند.

سیزده یا چهارده‌ساله به‌نظر می‌رسند. لبه باغچه نزدیک نیمکت ایستگاه اتوبوس را برای نشستن انتخاب کرده‌اند و بیشتر از حرف‌زدن سرشان به دیدن عکس گرم است. از لابه‌لای حرف‌هایشان متوجه می‌شوم صحبت از یک دورهمی دوستانه در یک کافه است و تجربه کشیدن قلیانی که به آن اکسیژن می‌گویند.

 درباره مجاز یا غیرمجاز بودن این نوع قلیان‌ها چیز زیادی نشنیده‌ام، برای همین به محض رسیدن به محل کار، واژه «قلیان اکسیژن» را در اینترنت جست‌و‌جو می‌کنم. تازه متوجه می‌شوم که آنها درباره چه‌چیزی حرف می‌زدند. قلیان‌هایی که در آنها به‌جای تنباکو و زغال از یک گاز استفاده می‌شود و به پاک‌دَم نیز معروف هستند.

 ابعاد موضوع بسیار گسترده‌تر از آن چیزی است که در ابتدا تصور می‌کردم، برای همین با یک فوق‌تخصص ریه تماس می‌گیرم. صحبت‌های دکتر فرید پورصادق، استادیار دانشگاه علوم‌پزشکی مشهد دراین‌باره بسیار تأمل‌برانگیز است و پرده از حقایقی برمی‌دارد که به‌طورحتم برای بسیاری از استفاده‌کنندگان این نوع قلیان‌ها پوشیده‌است. موضوعی که امروز می‌خواهیم قدری درباره آن باهم صحبت کنیم.

قلیان پاک یک دروغ است!

آن‌چیزی که ما آن را با نام قلیان پاک یا اکسیژن می‌شناسیم، برخلاف تصور عامه، ماده استنشاقی آن نه‌تنها اکسیژن خالص نیست، بلکه ترکیبی از اکسیژن با گاز نیتروز اکساید (N2O) است که با دُز مشخصی فقط کاربرد پزشکی دارد. پس همین ابتدا باید بگوییم که قلیان پاک یا پاک‌دَم یک دروغ بزرگ است، حتی اگر ترویج‌دهندگان آن قصد مقایسه‌اش با آسیب‌های توتون و تنباکو را داشته‌باشند.

گاز خنده یا N2O چیست؟

گاز نیتروز اکساید، نیتریک اکساید، گاز خنده یا N2O گازی بی‌رنگ، بی‌بو و غیرسمی است که در رده گاز‌های گلخانه‌ای قرار دارد و آلاینده هوا محسوب می‌شود. وزارت بهداشت ایران این گاز را به‌عنوان یکی از تجهیزات پزشکی تأیید و اجازه استفاده از آن را در دندانپزشکی و اتاق‌های جراحی با کاربری آرام‌بخشی و بی‌هوشی صادر کرده‌است.

قلیان‌های پاک چگونه متولد شدند؟

واقعیت این است که در اروپا دُز مشخص و به‌ظاهر بی‌خطری از ترکیب گاز اکسیژن و نیتروز اکساید برای تفریح جوانان عرضه می‌شود. این گاز در محفظه‌هایی خاص شبیه به قلیان‌های ایرانی قرار دارد و افراد مجازند که یک تا سه‌بار درسال از آن استفاده کنند. این موضوع سه سال پیش وزارت ارشاد ایران را ترغیب کرد تا طرحی برای جایگزینی این‌نوع قلیان‌ها به‌جای قلیان‌های سنتی ارائه دهد که به تأیید سازمان غذا و دارو هم رسید و طرحی آزمایشی و پژوهشی در ۱۰ استان کشور کلید خورد تا درصورت موفق بودن، سراسری اجرا شود.

چرا جایگزین خوبی نیستند؟

قبول داریم که قلیان‌های پاک ضرر و زیان مصرف توتون و تنباکو و هزاران ماده سمی در قلیان‌های سنتی و بدتر از آن میوه‌ای را ندارند، ولی به این دلایل نمی‌توانند جایگزین مناسبی برای قلیان‌های سنتی باشند.

حتی اگر گاز مورد بحث ما در دُز مشخصی هم بی‌خطر باشد، قرار نیست قلیانی‌ها فقط یک تا سه‌بار در سال از آن استفاده کنند.

گاز نیتروز اکساید افزون‌بر اینکه عوارض کوتاه‌مدت دارد و کاربران صنعت پزشکی آن را تأیید می‌کنند، در درازمدت و به‌ویژه استفاده چندباره آثار منفی زیادی از خودش برجا می‌گذارد.

وقتی قرار باشد استفاده از این گاز به مراکزی مانند کافه‌ها واگذار گردد، نظارت درستی هم بر دُز ترکیبی آن وجود ندارد و همین موضوع زمینه سوءاستفاده زیادی را فراهم می‌کند.

این گاز حالت سرخوشی ایجاد می‌کند، ازاین‌رو در درازمدت می‌تواند سبب وابستگی فرد به آن شود.

گاز نیتروزاکساید عارضه دارد؟

این گاز سیستم عصبی را بیش از دیگر اندام‌های حیاتی بدن متأثر از خودش می‌کند، ازاین‌رو بیشترین آسیب را هم فرد از این بخش می‌بیند. این موضوع سبب می‌شود تا میزان استفاده از آن در صنعت پزشکی هم استاندارد خاصی داشته‌باشد، یعنی نمی‌توان بیش از اندازه تعریف شده از آن برای یک بیمار استفاده کرد. عوارض ناشی از این گاز را می‌توان به دوبخش کوتاه‌مدت (حاد) و درازمدت تقسیم کرد.

عوارض کوتاه‌مدت

• اختلالات شناختی و حرکتی

مصرف این گاز باعث ایجاد حالت بی‌تعادلی و مشکل در ادراک (تشخیص ندادن زمان و مکان) می‌شود، یعنی می‌تواند سبب خواب‌آلودگی و تصادف در زمان رانندگی و خطر سقوط و افتادن در فرد شود.

عوارض درازمدت

• کاهش ویتامین ۱۲B در بدن
• تأثیر منفی بر مغز استخوان
• عوارض ریوی مانند تنگی نفس
• عوارض قلب‌عروقی مانند افت فشار، ایست قلبی و تأثیر برعضله قلب
• نقایص مادرزادی (ناشی از مصرف در دوران بارداری)

نکته: اگر این گاز همراه با الکل یا مخدر دیگری استفاده شود، به تشدید عوارض منجر می‌شود و عوارضی دیگری نیز برجا می‌گذارد، مانند:

• سردرد و گشادی عروق مغز
• مشکلات بینایی
• تجمع مایع در ریه
• برهم زدن تعادل گاز‌های خون
• تخریب بافت ریه و آرواره

مصرف این قلیان چه حسی دارد؟

آنچه سبب می‌شود تا مصرف‌کنندگان تمایل به استفاده چندباره از این قلیان‌ها پیدا کنند، احساس سرخوشی و نشاطی است که کوتاه‌مدت در این افراد ایجاد می‌شود. واقعیت این است که نیتروز اکساید روی بخشی از سلول‌های عصبی اثر می‌گذارد که مسئول کنترل اضطراب و درد است. فعالیت این بخش‌ها را کُند و پیام‌های درد را ضعیف‌تر می‌کند تا بدن راحت‌تر آنها را تحمل کند. هم‌زمان سبب آزاد شدن ماده‌ای به نام دوپامین نیز می‌شود که همان هورمون شادی است. به‌همین دلیل بیشتر افراد پس از مصرف این گاز احساس سبکی، آرامش، خنده‌های بی‌مورد و زیاد حرف زدن می‌کنند.

عوارض این گاز زن و مرد دارد؟

زنان به‌علت شرایط جسمانی حساس‌تری که دارند، بیشتر از مرد‌ها از مصرف دخانیات، مخدر‌ها و امثال آن آسیب می‌بینند، به‌ویژه وقتی در دوران بارداری یا شیردهی هم قرار دارند. برای نمونه بررسی‌های آزمایشگاهی نشان می‌دهد گاز نیتروز اکساید می‌تواند از جفت عبور و او را آلوده کند و سبب ناهنجاری‌های جنینی شود.

نیتروز اکساید منع مصرف هم دارد؟

پزشکان مصرف گاز نیتروز اکساید را برای هیچ‌کس مجاز نمی‌دانند، مگر در موارد اضطراری مانند جراحی‌ها یا فعالیت‌های دندان‌پزشکی، که حتی همین موارد هم برای برخی منع استفاده همیشگی دارد، مانند:

• کودکان زیر دوسال
• بیماران مزمن ریه
• مبتلایان به گرفتگی بینی
• افرادی که کمبود ویتامین B۱۲ دارند
• بیماران وخیم روانی