قرارگرفتن در آستانه روز آتشنشانی، بهانه‌ای شد تا در سطر‌های پیش‌رو نقبی بزنیم به تاریخچه شکل‌گیری این مؤسسه و روزگار ازسرگذشته‌اش در ایران و مشهد.
طوبی اردلان | شهرآرانیوز؛ حادثه دردناک و فراموش‌ناشدنی پلاسکو شاید بزرگ‌ترین مانور خبری تا آن روز را برای آتش‌نشان‌ها در پی داشت؛ آتش‌نشان‌هایی که زیر تلی از آوار می‌سوختند تا دوربین‌های خبری از قهرمان‌بودنشان بگویند، قهرمانانی که شاید تا به آن روز، به این اندازه دیده نشده بودند و سختی کار و ازخودگذشتگی‌شان برای نجات جان مردم، این‌چنین ملموس درک نشده بود. حادثه، خطر و جانبازی، آشناترین کلمات برای شغلی است که گرچه قدمت پاگیری آن به بیش از ۱۵۰ سال نمی‌رسد، می‌توان از جان‌فشانی‌ها و فداکاری‌های قهرمانانش بی‌شمار نوشت و همچنان ادامه داد. قرارگرفتن در آستانه روز آتشنشانی، بهانه‌ای شد تا در سطر‌های پیش‌رو، نقبی بزنیم به تاریخچه شکل‌گیری این موسسه و روزگارِ ازسرگذشته‌اش در ایران و مشهد.
بزرگ‌ترین حادثه آتش‌سوزی خراسان
قطعا انفجار بمب در حرم مطهر رضوی و انفجار قطار نیشابور که با فاصله تقریبی ۱۰ سال از هم در سال‌های ۱۳۷۳ و ۱۳۸۲ رخ داد، بزرگ‌ترین حادثه‌های منجر به آتش‌سوزی در تاریخ خراسان و ایران بوده اند، طوری‌که طبق آمار در حادثه دوم، ۲۴ آتش‌نشان چنان سوختند که از تعدادی از آنان حتی کوچک‌ترین اثری برای تشییع باقی نماند. اما این تنها حوادث بزرگ آتش‌سوزی در خراسان و مشهد نبودند و جراید کاغذی، رویداد‌های بسیاری از این دست را در خطوط کاهی خود از گذشته تا به امروز ثبت کرده‌اند.
ارتش آتشنشانی نیست!
شاید برایتان جالب باشد که بدانید در دوره قاجار، به سازمان آتشنشانی «اطفائیه» و به نیرو‌هایی که در زیرمجموعه اطفائیه قرار می‌گرفتند و و ظیفه‌شان مهار آتش بود، «اطفائیه‌چی» می‌گفتند. تا پیش از ایجاد سازمان اطفائیه در ایران، گزمه‌ها و سپاهیان و بعد‌ها پلیس و ارتش، جدای از حفظ امنیت، وظیفه اطفای حریق در شهر را هم برعهده داشته‌اند که این روند تا حوالی دهه ۴۰ نیز متداول بوده است.
رامین‌رامین‌نژاد در کتاب تاریخ لشکر خراسان می‌نویسد: «پیش از ایجاد و تاسیس سازمان‌های مختلف در ایران، معمولا در همه بلایای طبیعی، حوادث غیرمترقبه و خدمت‌رسانی- از خاموش‌کردن آتش و امدادرسانی در زلزله تا واکسیناسیون و حتی سم‌پاشی زراعات و نباتات مردم- ارتش پیش‌قدم بوده است. به عنوان مثال در اخبار جراید دهه ۳۰ آمده که مسافران یک اتوبوس در شریف‌آباد در برف مانده‌اند و همان‌جا استاندار به‌جای تماس با بهداری یا راه و ترابری با فرمانده ارتش تماس گرفته و درخواست ماشین برف‌کوبی کرده است.
این امر البته به این دلیل بوده که ارتش در آن زمان، بهترین و کامل‌ترین امکانات را دراختیار داشته است. در اسناد ارتش نیز سند‌های بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد وقتی مکانی در شهر آتش می‌گرفته یا منزلی مسکونی دچار حریق می‌شده، مسئولان ابتدا به مهندسان لشکر خراسان اطلاع می‌داده‌اند. این مسئله تا سال ۱۳۴۰ هم ادامه داشته تا اینکه برخورد‌هایی پیش می‌آید که ارتش آتشنشانی نیست و هر سازمانی باید وظایف جدا و مشخصی داشته باشد.» ناگفته نماند که هنگام آغاز به کار آتشنشانی ازآنجاکه آموزش و حتی شرایط خاصی برای استخدام اطفائیه‌چی نبوده، در بسیاری موارد از تکاوران ارتش برای آموزش‌دادن به نیرو‌ها استفاده می‌شده است.
۱۵۰ سال آتشنشانی
طبق اسناد تاریخی، آتشنشانی نخستین بار در حدود ۱۵۰ سال پیش یعنی در سنه ۱۲۲۱ خورشیدی، توسط نیرو‌های اشغالگر روسیه در شهر تبریز که آن روز‌ها پایتخت ایران بوده، ایجاد می‌شود. این کار اگرچه در آن دوران برای حفظ منافع اقتصادی روس در ایران شکل می‌گیرد، بعد‌ها فراگیر می‌شود و به دیگر شهر‌های ایران هم راه پیدا می‌کند. دومین واحد آتشنشانی سال‌ها بعد، باتوجه‌به نیاز پالایشگاه نفت مسجد سلیمان در جنوب کشور تاسیس می‌شود. پس از به‌قدرت‌رسیدن پهلوی اول و ایجاد زیرساخت‌هایی مانند راه‌آهن و توسعه خطوط ارتباطی زمینی، سیستم برق‌رسانی و دیگر امکانات، سازمان‌های آتشنشانی هم به‌عنوان یکی از ملزومات خدمت‌رسانی توسعه و گسترش پیدا کرد و پس از این بود که مراکز آتشنشانی (اطفائیه) زیرنظر بلدیه در شهر‌های مختلف آغاز به کار کردند.
اسناد می‌گویند که نخستین واحد آتشنشانی در سال ۱۳۰۳ شمسی در تهران توسط یک ژنرال روسی با ۱۶ پرسنل از درجه‌داران نظامی و ۴ دستگاه اتومبیل در گاراژی به نام «حسنی» ایجاد شد، اما چند سال بعد یعنی در سال ۱۳۰۷ خورشیدی با پیگیری تیمسار کریم‌آقا بوذرجمهری که گویا در آن زمان سرپرست بلدیه تهران بوده است، قبرستانی قدیمی در میدان حسن‌آباد پایتخت به ایستگاه شماره یک آتشنشانی تبدیل و با ماشین‌های آب‌پاش مجهز می‌شود. پس از تهران، اهواز، قزوین، زنجان، اصفهان، بندرانزلی، رشت و سپس مشهد (در سال ۱۳۱۲) صاحب آتشنشانی می‌شوند.
نخستین ایستگاه آتشنشانی در گاراژ خرازی
البته تلاش برای تاسیس اطفائیه در مشهد یک سال پیش از این تاریخ صورت گرفته بود؛ برطبق اسناد برجای‌مانده، در سال ۱۳۱۱ خورشیدی، بلدیه درخواست خود را برای خرید ماشین آب‌پاش مکتوب می‌کند، اما این مهم به‌دلیل تغییر ساختمان بلدیه از ارگ به میدان پهلوی (شهدای فعلی) با تاخیر روبه‌رو می‌شود. پس از این جا‌به‌جایی، نخستین شعبه آتشنشانی در مشهد در گاراژی نزدیک بلدیه که با نام «گاراژ خرازی» شناخته می‌شده، پا می‌گیرد. اسناد نشان می‌دهد که اطفائیه کارش را با یک تانکر آب شروع می‌کند، اما در ادامه با اختصاص چند مأمور، تعدادی گاری اسبی و سطل آب ازسوی بلدیه، نخستین گام‌ها برای تأسیس اطفائیه برداشته می‌شود.
اطفائیه‌چی‌ها در این دوره علاوه‌بر خاموش‌کردن آتش هنگام حریق، وظیفه داشتند معابر و خیابان‌ها را با ماشین آب‌پاشی که دراختیار داشتند، بشویند و درختان را هم آبیاری کنند. روزنامه آفتاب شرق در آذر سال ۱۳۱۵ می‌نویسد: «ساختمان آتشنشانی: اداره شهرداری شروع به ساختن محلی برای اتومبیل‌های آتشنشانی و مامورین آتشنشانی کرده است. محل مزبور در ابتدا امتداد شمالی خیابان پهلوی و از اراضی گورستان آب‌میرزا انتخاب گردیده و با سرعت پیشرفت می‌نماید.»
آتشنشانی در گورستان حوض لقمان
این روزنامه یک سال بعد، درباره وضعیت آتشنشانی در ستونی با عنوان «خلاصه‌کاری‌های ساختمانی و اصلاحات شهر مشهد» در سال ۱۳۱۷ می‌نویسد: «برای تمرکز دایره آتشنشانی، محل رفت و روب و بخش تیمارگاه، آن بخشِ گورستان متروکِ معروف به حوض لقمان تخصیص یافته و اعتبار موردنظر با رعایت صرفه‌جویی کامل و زیبایی منظره در محل مذکور به شرح ذیل و در دست استفاده قرار گرفت.»
این روزنامه در ادامه مساحت کل اراضی آتشنشانی را ۵ هزارو ۴۷۸ مترمربع اعلام می‌کند و توضیح می‌دهد که: «قسمتی از این محوطه آتشنشانی، بخش رفت و روب را تشکیل می‌دهد که به‌وسیله نرده آهنی از خیابان مجزا می‌شود و بقیه در زیر بنا قرار گرفته است. بنای آتشنشانی در طبقه اول به‌عنوان گاراژ با رعایت اصول فنی برای توقف اتومبیل‌هاست و طبقه دوم، ۳ اتاق بزرگ به‌منظور آسایشگاه نفرات و درمقابل آن ۲ دستگاه ساختمان مجزای کوچک جهت نگهبانیِ آتشنشانی و محل ناظم آتشنشانی ساختمان گردیده است.»
این روزنامه همچنین از بنایی با عنوان «تیمارگاه» در مجموعه آتشنشانی نام می‌برد که در حاشیه خیابان پهلوی قرار داشته و گویا برای پانسمان زخمی‌ها و حضور پزشکان بوده است. همچنین در این دوره تجهیزات و امکانات آتشنشانی در ۲ اتومبیل پنج‌تنی و یک اتومبیل یک‌تنی خلاصه می‌شده است. مدتی بعد این مجموعه با ساخته‌شدن چند ساختمان مسکونی گسترش پیدا می‌کند. این ساختمان‌ها هم به‌منظور اسکان آتش‌نشانان و خانواده‌هایشان پا می‌گیرد تا آتش‌نشانان در وقت حادثه بتوانند خود را سریع‌تر به ماشین‌ها برسانند و عازم محل حادثه شوند.
به روز شدن امکانات و ساختار آتشنشانی
مرداد ۱۳۳۶ روزنامه خراسان، خبری را که محتوای آن انتخاب ریاست جدید سازمان آتشنشانی در مشهد است، این‌طور منتشر می‌کند: «سرپرست اداره موتوری آتشنشانی: آقای سیداحمد شجاعی دبیر هنرستان صنعتی مشهد بنا به دعوت شهرداری، سرپرستیِ اداره موتوری و آتشنشانی شهرداری مشهد را قبول و شروع به کار کرده‌اند. آقای شجاعی از فرهنگیان و هنرمندان خوش‌نام و مجرب می‌باشند و امید است با انتصاب ایشان به سمت سرپرست آتشنشانی نواقص فنی آن را رفع و با اطلاعاتی که ایشان دارند، سازمان مجهزی به وجود آورند.»
طبق شواهد و روایات پس از نشستن سیداحمد شجاعی روی صندلیِ سرپرستی مجموعه آتشنشانی مشهد، این سازمان روز‌هایی توأم با توسعه و بهبود امکانات را تجربه می‌کند. او ۲ سال پس از انتصابش در یک حادثه اطفای حریق آسیب می‌بیند، آن‌چنان‌که ناچار می‌شود برای مداوا راهی دیار فرنگ شود. شجاعی در آلمان با شیوه‌های نوین اطفای حریق و امکانات به‌روز این شغل آشنا می‌شود و پس از بازگشت از سفر تلاش می‌کند سیستم کار در آتشنشانی مشهد را تغییر دهد و آن را به ساختار‌های روزِ دنیا نزدیک کند.
منبع: آرشیو روزنامه‌های خراسان و آفتاب شرق در سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۰، تاریخچه آتشنشانی در ایران تالیف فرشید قاسملو، پژوهش غلامرضا آذری خاکستر و...
۶۶ سرانه استاندارد تعداد ایستگاه‌های آتش نشانی برای مشهد
۵۱ تعداد ایستگاه‌های عملیاتی آتشنشانی در مشهد
براساس آمار مراکز آتشنشانی کشور، تعداد ۸۶ شهر بین سال‌های ۱۳۴۱ ـ ۱۳۵۰ هجری شمسی اقدام به ایجاد مراکز آتشنشانی می‌کنند. پس از انقلاب اسلامی هم توجه خاصی به گسترش مراکز آتشنشانی و افزایش خودرو‌ها و تجهیزات شده که افزایش ایستگاه‌ها، نیرو‌ها و به‌روز شدن امکانات ازجمله آن‌هاست.
۱۰۴۲ تعداد نیروی عملیاتی آتشنشانی مشهد
۳۲۰۰ تعداد آتشنشانی که مشهد با جمعیت فعلی باید داشته باشد