مجموعه گردشگری هفت حوض به مساحت ۲۰۰ هکتار اولین باشگاه پرنده‌نگری شرق کشور فعالیت خود را آغاز کرده است.
سعید جلائیان | شهرآرانیوز؛ اگر تا دیروز کارخانه‌های کمپوست، کشتارگاه‌ها و بهتر از همه آن‌ها حاشیه رودخانه کشف‌رود در پاییز محل جمع شدن علاقه‌مندان به پرنده‌نگری و عکاسی از آن‌ها در مشهد بود، از خرداد امسال در مجموعه گردشگری هفت حوض به مساحت ۲۰۰ هکتار اولین باشگاه پرنده‌نگری شرق کشور فعالیت خود را آغاز کرده است. شناسایی ۱۲۶ گونه پرنده در این مجموعه باعث جلب توجه علاقه‌مندان به محیط زیست شده و بسیاری از پرنده‌نگر‌ها را به این مجموعه کشانده است. به مناسبت روز جهانی گردشگری همراه با اعضای انجمن توسعه گردشگری چهارباغ، راهی منطقه نمونه گردشگری هفت حوض می‌شویم تا ضمن بازدید از طبیعت زیبای این منطقه که حالا در آثار ملی نیز قرار گرفته است از اولین باشگاه پرنده‌نگری در شرق کشور بازدید کنیم.
پرنده‌نگری در هفت حوض
باشگاه پرنده‌نگری هفت حوض تنها ۳ ماه از فعالیتش می‌گذرد؛ اما در همین مدت کوتاه تور‌های آموزشی و پرنده‌نگری متعددی با وجود محدودیت‌های موجود برای مقابله با شیوع کرونا در آن برگزار شده است. گردشگران چهارباغی که در میان آن‌ها نوجوانان علاقه‌مند به محیط زیست حضور پررنگی دارند بازدید خود را از مرکز باشگاه آغاز می‌کنند. جایی که گفته می‌شود تمام کتاب‌های چاپ شده به زبان فارسی با موضوع‌های محیط‌زیست و پرندگان در آن گردآوری شده است؛ البته انتظاری که ما داریم کتابخانه‌ای وسیع با صد‌ها جلد کتاب است؛ ولی برخلاف انتظار تنها با ده‌ها جلد کتاب روبه‌رو می‌شویم که نشان از سهم اندک طبیعت در صنعت چاپ و بی‌توجهی نویسندگان و ناشران به این موضوع مهم دارد. علاوه بر کتاب، چندین گونه پرنده تاکسیدرمی شده نیز در این مرکز گردآوری شده است که در میان آن‌ها گونه‌های موجود در هفت حوض را نیز می‌بینیم.
علی مهدوی، مسئول باشگاه پرنده‌نگری هفت‌حوض، است که ۶ سال در حوزه پرنده‌نگری و عکاسی از آن‌ها فعالیت دارد و به واسطه علاقه‌ای که به محیط‌زیست پیدا کرده است در مقطع کارشناسی ارشد دانشگاه فردوسی در این رشته مشغول به تحصیل است.
مجموعه هفت حوض شناخت محیط زیست و معرفی هفت‌حوض را در اولین قسمت از تور‌های گردشگری خود قرار داده، به همین دلیل مهدوی در ابتدای این برنامه‌ها به معرفی مجموعه هفت حوض و گونه‌های پرندگان آن می‌پردازد و می‌گوید: «به همت باشگاه گردشگری هفت حوض و حمایت شهرداری مشهد این مرکز پرنده‌نگری در منطقه هفت‌حوض از خرداد امسال افتتاح شد. درباره اهمیت و جایگاه این مجموعه می‌توان به محدود بودن تعداد باشگاه‌های پرنده نگری در کشور اشاره کرد و به جرئت می‌توان گفت این مرکز از لحاظ محیط طبیعی که دارد و امکانات از شرایط خوبی نسبت به دیگر مجموعه‌ها در کشور برخوردار است.»
علم پرنده‌نگری و به تبع آن حضور پرنده‌نگران در کشور ما تازگی دارد و در سال ۱۳۸۶ اولین گروه پرنده‌شناسی و پرنده‌نگری در کشور به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است. پرنده‌نگری معنایش مشاهده و بررسی پرندگان آزاد در طبیعت است.
مدیر فنی و اجرایی مجموعه گردشگری هفت‌حوض با مقایسه پرنده‌نگری در ایران با کشور‌های پیشرو در این صنعت توضیح می‌دهد: «باید توجه داشت که امروزه پرنده‌نگری یک علم وسیع است؛ اما در ایران بیشتر یک تفریح محسوب می‌شود و تعداد پرنده‌نگر‌های حرفه‌ای ما متأسفانه بسیار محدود هستند. برخلاف ما در کشور‌های اروپایی پرنده‌نگری از تفریح، علم و تحقیقات گذشته و امروز به یک صنعت پر درآمد تبدیل شده است؛ به همین دلیل امروزه شاهد هستیم میلیون‌ها سفر برای پرنده‌نگری در دنیا انجام می‌شود و سود بسیار خوبی از این کار نصیب کشور‌های میزبان می‌شود.»
امکانات لازم برای پرنده‌نگری
باید به این امر توجه داشت که در اغلب زیستگاه‌های دنیا به واسطه حضور پرندگان قابلیت پرنده‌نگری وجود دارد. در مشهد نیز از گذشته گونه‌های متعددی از پرندگان زندگی می‌کردند که امروز اگر بخواهیم باقی مانده آن‌ها را ببینیم شاید بهترین مکان اطراف کارخانه‌های کمپوست و کشتارگاه باشد. متأسفانه با توجه به فراهم بودن غذا و خوراکی‌های مسموم برای پرندگان این محیط‌ها به زیست‌بوم و همچنین محل مرگ انواع گونه‌های پرندگان تبدیل می‌شوند. مدیر باشگاه پرنده‌نگری هفت‌حوض با اشاره به شرایط طبیعی هفت‌حوض و سد طرق شرایط این باشگاه را برای زیست گونه‌های مختلف پرندگان مناسب می‌داند و تشریح می‌کند: «مجموعه هفت‌حوض به واسطه موقعیت مکانی و نزدیکی‌اش با سد طرق زیست‌بوم مناسبی برای پرندگان بومی و حتی پرنده‌های مهاجر است. از همین رو می‌توان در زمان مهاجرت پرندگان گونه‌های مختلفی از آن‌ها را در این مجموعه مشاهده کرد.»
برای پرنده‌نگری به ابزار مناسب نیاز است که به همت شرکت گردشگری هفت حوض برای علاقه‌مندان این امکانات فراهم شده است. مهدوی با اشاره به سخت‌افزار‌های لازم برای رصد پرندگان می‌گوید: «برای پرنده‌نگری به یک سری ابزار اولیه نیاز است که ما آن‌ها را در اینجا فراهم کردیم. تور‌های گردشگری می‌توانند به مرکز مجموعه مراجعه کنند و ما به همراه آن‌ها راهنما خواهیم فرستاد و تجهیزات لازم را در اختیار آن‌ها قرار خواهیم داد. وسایل مورد نیاز برای پرنده‌نگری نیز شامل دوربین عکاسی، تلسکوپ پرنده‌نگری و دوربین دوچشمی است. دوربین عکاسی بهترین ابزار برای پرنده‌نگری از سوی افراد آماتور است چرا که به واسطه حرکت پرنده‌ها فرصت زیادی برای دیدن آن‌ها نداریم. ثبت تصویر پرندگان به ما این فرصت را می‌دهد تا بفهمیم چه پرنده‌ای را مشاهده کردیم و حتی برای شناسایی گونه کمک بگیریم؛ البته امروزه تلسکوپ‌های پرنده‌نگری بهترین ابزار برای تماشای پرندگان هستند. این ابزار قابلیت بزرگ‌نمایی بین ۲۰ تا ۶۰ برابر را دارند و در برخی محیط‌ها مانند تالاب‌ها که ما با پرنده‌ها فاصله زیادی داریم می‌توان با کمک تلسکوپ، بدون برهم زدن آرامش پرندگان آن‌ها را رصد کنیم. پس از این ابزار دوربین‌های دو چشمی هستند که در نهایت ۱۰ برابر سوژه را بزرگ می‌کنند. علاوه بر این وسایل پرنده نگر‌ها از کتاب‌های راهنمای پرندگان نیز برای شناسایی آن‌ها استفاده می‌کنند.»
آرامش و امنیت برای پرندگان
آرامش و امنیت از اصلی‌ترین فاکتور‌ها برای انتخاب محل زیست پرندگان است. کافی است پرندگان احساس ناامنی کنند تا محل زیست خود را برای همیشه ترک کنند. با توجه به این مسئله در مجموعه هفت حوض تلاش شده فضای امن برای پرندگان ایجاد شود.
معاون فنی و اجرایی شرکت توسعه عمران گردشگری هفت حوض درباره ویژگی‌های محیط زندگی پرندگان و شرایطی که در این مجموعه برای آنان فراهم شده است با اشاره به تصویر یک پرنده می‌گوید: «زمانی که به محل زیست پرندگان می‌رویم بسیار مهم است که آرامش محیط را برهم نزنیم و به محیط زیست آسیب نرسانیم. مدتی قبل در اینجا مشغول عکاسی از یک پرنده بودم که متوجه شدم او ماهی را که شکار کرده و خورده بود و تلاش می‌کرد از منقارش برگرداند. علت این کار او یک گردشگر بود که با صدای بلند مشغول خواندن آواز بود و با این کار باعث ترس این پرنده شده بود به طوری که او ماهی را که به سختی صید کرده از منقارش بیرون می‌انداخت. با توجه به اهمیت حفظ آرامش پرندگان، با کمک مدیریت این مجموعه در تلاش هستیم اولین مرحله حفاظت از محیط زیست را که شناخت و آگاهی است به گردشگرانی که به اینجا می‌آیند آموزش دهیم.»
تنوع گونه‌های پرندگان
۱۲۶ گونه پرنده در مجموعه هفت حوض رصد شده است که برخی از آن‌ها تعدادشان تنها به یک جفت می‌رسد به همین دلیل مدام مسئولان مجموعه هفت‌حوض در حال رصد آن‌ها هستند. مهدوی که هر ۲ روز یک بار به برخی از گونه‌های با ارزش سر می‌زند با نام بردن از چند گونه پرندگان در هفت‌حوض می‌افزاید: «جغد شاه بوف، کمر کولی بزرگ، جغد کوچک، گنجشک کوهی، زرد پره سر سرخ، کبوتر چاهی، سار صورتی، سار معمولی، مینا عقاب پرپا، سارگپه پا بلند از جمله پرندگانی هستند که در اینجا می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. در بین این گونه‌ها شاه بوف از لحاظ تعداد کمترین پرنده موجود در این مجموعه است و متأسفانه تنها ۲ عدد از این گونه را داریم. در کنار این پرندگان ما گونه‌های شاخص خزندگان نیز داریم که از میان آن‌ها می‌توان به کپچه مار، بزمجه بیابان، آگامای قفقازی، مار پلنگی و مار کوتوله اشاره کرد که موارد شاخص در طبیعت هفت حوض هستند.»
پس از بازدید از سایت پرنده‌نگری مجموعه هفت‌حوض به همراه اعضای انجمن توسعه گردشگری چهارباغ برای دیدن پرندگان و طبیعت‌گردی به سمت زیستگاه آن‌ها می‌رویم. از همان ابتدای مسیر چشم‌ها همه در آسمان و روی زمین به دنبال پرنده‌ها می‌گردد؛ اما خیلی زود می‌فهمیم که برای رسیدن به هدف باید صبوری پیشه کرد و چشم به آسمان دوخت. پس از گذر از صخره‌های چند هزار ساله توفیق دیدن یک جغد شاه بوف که بزرگ‌ترین جغد کشور است به وسیله تلسکوپ نصیب ما می‌شود. این پرنده در لانه خود که دسترسی به آن برای انسان‌ها بسیار سخت و حتی ناممکن است به شکل منحصر به‌فردی استتار کرده و در انتظار تاریکی هوا به سر می‌برد تا پس از آن بر فراز آسمان هفت حوض به پرواز در آید. این پرنده برای خود جفت نیز دارد که البته ما نتوانستیم او را مشاهده کنیم.
کمی جلوتر از محل زیست این جغد، طنین آواز زیبای یک پرنده توجه گروه را به خود جلب کرد. صدایی که به زیبایی در میان صخره‌های هفت حوض می‌پیچید متعلق به یک گونه کمرکولی است که روی یک شاخه درخت برای خود آواز سر می‌دهد. کمی آن طرف‌تر لانه این پرنده زیبا را مشاهده کردیم. او این لانه را با بهره بردن از گل برای خود بنا کرده است. متأسفانه سر پناه این گونه پرنده در مناطق مختلف مورد دست درازی قرار می‌گیرد و برخی به نیت نگهداری از جوجه‌های این پرنده آن‌ها را به منزل خود می‌برند و با این کار مرگ زود هنگام پرنده‌ها را رقم می‌زنند.
امکان حضور علاقه‌مندان در تور‌های پرنده‌نگری
تنها انجمن توسعه گردشگری چهار باغ نیست که از این باشگاه پرنده‌نگری و زیبایی‌های هفت حوض بازدید می‌کند. در ۳ ماه اخیر و پس از احداث مجموعه پرنده‌نگری ده‌ها تور در این محیط برگزار شده است که نکات بیان شده در آن‌ها تنها به حفظ و نگهداری از محیط زیست خلاصه نمی‌شود. در تور‌های مجموعه گردشگری هفت‌حوض اهدافی همچون معرفی پرندگان و نحوه پرنده‌نگری نیز آموزش داده می‌شود. مسئولان مجموعه گردشگری هفت‌حوض با برپایی تور‌های آموزشی و پرنده‌نگری در واقع تلاش می‌کنند همه نکات پایه و ضروری را درباره پرندگان و محیط زیست آنان آموزش دهند. به همین دلیل محدوده برگزاری تور‌ها نیز به گونه‌ای است که توجه علاقه‌مندان را به خود جلب می‌کند. برای تیم‌های تخصصی و گروه‌های حرفه‌ای پرنده‌نگری منطقه محدوده‌ای تعریف نشده و آن‌ها برای دیدن پرندگان کیلومتر‌ها دورتر از مجموعه هفت‌حوض برده می‌شوند.
مدیر مجموعه گردشگری هفت حوض درباره برگزاری تور‌های پرنده‌نگری در مجموعه هفت‌حوض توضیح می‌دهد: «متأسفانه با شیوع ویروس کرونا نتوانستیم برخی از برنامه‌های خود را اجرا کنیم؛ اما با این حال در ۶ ماه اخیر حدود ۲۰ تور برگزار کردیم که تمام آن‌ها با استقبال بسیار خوبی از سوی علاقه‌مندان به محیط‌زیست به ویژه پرندگان همراه شده است. این نکته را هم باید اضافه کرد که برخی از تور‌هایی که برگزار می‌کنیم برای افراد متخصص و تأثیرگذار در محیط‌زیست و حفظ گونه‌های پرندگان است. برای نمونه چندی قبل در اینجا میزبان مربیان کوه‌نوردی از ۱۰ استان کشور بودیم. همچنین برای محیط‌بانان، دهیاران روستا‌های اطراف هفت‌حوض و مرزبانان دوره آموزشی برگزار کردیم و بسته به گروهی که حضور داشتند آموزش‌هایی را ارائه کردیم. اکنون نیز قصد داریم برای کارشناسان گردشگری دوره آموزش تخصصی برگزار کنیم؛ البته این امکان برای عموم علاقه‌مندان نیز فراهم است که در تور‌های پرنده‌نگری ما شرکت کنند. شهروندانی که به حضور در این تور‌ها تمایل دارند می‌توانند صفحه ما را در اینستاگرام و واتساپ دنبال کنند و در برنامه‌های پرنده‌نگری که در بازه‌های مشخص مانند زمان کوچ پرندگان در آذرماه برگزار می‌شود شرکت کنند.»
پوشش گیاهی هفت‌حوض
ویژگی‌ها و زیبایی‌های هفت‌حوض تنها در آسمان و پرنده‌ها خلاصه نمی‌شود. گیاهان دارویی که در میان صخره‌ها می‌رویند نقاشی و هنرنمایی خداوند را در این محیط تکمیل کردند. گیاهان دارو‌هایی که درمان بیماری‌های بسیاری هستند، اما با این وجود متأسفانه بخش وسیعی از آن‌ها در سال‌های گذشته از سوی گردشگران نابود شدند؛ البته هنوز هم برخی به نیت درست کردن یک قوری چای به روی درختان آویزان می‌شوند و اقدام به نابودی درختانی می‌کنند که برای زنده ماندن خود صخره‌ها را شکست دادند و در میان آن‌ها روییده‌اند.
مهدی زارعی از افرادی که به پوشش گیاهی منحصر به‌فرد این منطقه آسیب می‌زنند گلایه‌های زیادی دارد. وی با اشاره به آثار تخریب گیاهان از سوی گردشگران می‌گوید: «در اینجا تعداد اندکی درختان خودرو داریم که در میان صخره‌ها رشد کردند. علاوه بر آن‌ها پوشش گیاهی خاصی نیز داریم که امیدواریم گردشگرانی که به اینجا می‌آیند اجازه بدهند آن‌ها به رشد و عمر خود ادامه دهند. ما نگهبانانی را در این مجموعه به کار گرفتیم تا اجازه تردد وسایل نقلیه و نابودی گیاهان را ندهند.»
وی درباره نکات آموزشی که به گردشگران در این مجموعه ارائه می‌شود، توضیح می‌دهد: «متأسفانه علت اصلی که انسان به طبیعت آسیب می‌رساند فقر فرهنگی در حوزه گردشگری است. ما در این محیط می‌خواهیم از گیاهان و جانوران منطقه حفاظت کنیم به همین دلیل آموزش را در صدر اهداف خود قرار دادیم. ما به گروه‌های سنی پایه توجه خاصی داریم. اگر فرزندان ما با دیدگاه حمایتی از محیط‌زیست رشد پیدا کنند در آینده خود آن‌ها جلوی افرادی که محیط‌زیست را تخریب می‌کنند خواهند گرفت».
عمری به اندازه تاریخ
مدیر مجموعه گردشگری هفت‌حوض با اشاره به شباهت صخره‌ها با حیوانات از نام‌هایی که روی صخره‌ها گذاشته شده است و خطراتی که آن‌ها را تهدید می‌کند، می‌گوید: «در اینجا تخته سنگ‌های زیادی وجود دارد که به حیوانات و اجسام شباهت دارند از این رو نام حیوانات روی آن‌ها گذاشته شده است مانند صخره‌ای که به نام کام مار شناخته می‌شود و در گذشته کوه‌نورد‌های قدیمی مشهد از همین محل حرکت خود را آغاز می‌کردند. ما در مجموعه هفت حوض امیدواریم محیط را از هرگونه آسیب حفاظت کنیم چرا که در فاصله چند صد متری از همین مکان صخره‌ها از سوی معادن تخریب و سنگ‌های با ارزش برده می‌شوند. مردم مشهد باید بدانند شهرداری اقداماتی که در این مجموعه انجام داده بسیار مثبت بوده و در راستای حفظ محیط زیست و منطقه گام برداشته است چرا که اگر ورود نمی‌کرد تخریب‌های انجام شده بر سر هفت‌حوض نیز می‌آمد. در واقع شهرداری مشهد با سرمایه‌گذاری در اینجا باعث شده این میراث هزاران ساله برای نسل آینده حفظ شود و با توجه به قدمت گردشگری در این مجموعه امکانات رفاهی برای طبیعت گردان فراهم کرده است.»
خرداد امسال از سند ملی منظر طبیعی هفت‌حوض با حضور مدیران استانی و شهر رونمایی شد و هفت‌حوض به عنوان تنها اثر ملی طبیعی ملی شهر به ثبت رسید. بخشی از زیرساخت‌ها که از سوی شهرداری برای راحتی پیمایش طبیعت، از سوی گردشگران فراهم شده شامل مسیر دسترسی، برق، احداث آلاچیق، سرویس‌های بهداشتی، رستوران، کافی شاپ و به ویژه فضای سبز بوده است. در این مجموعه بیش از ۶۰ هکتار فضای سبز کاشته شده که با توجه به اینکه ۹۵ درصد از بستر اینجا سنگی است و هر گیاهی توان رویش ندارد برای تحقق این امر تلاش زیادی برای کاشت و نگهداری از درختان شده است.
برنامه‌های پیش‌روی هفت‌حوض
با توجه به وسعت و ظرفیت‌های مجموعه هفت‌حوض هنوز طرح‌های متعددی در این مجموعه برای انجام دادن باقی مانده است که در راستای توسعه گردشگری هستند.
زارعی با اشاره به تعدادی از آن‌ها می‌افزاید: «کار ما به پایان نرسیده است و هنوز برنامه‌های زیادی برای انجام دادن داریم که روی آن‌ها در حال تحقیق و برنامه‌ریزی هستیم. برخی از آن‌ها شامل احداث کلبه‌های اقامتی با سازه‌های تمام چوبی و همچنین جایگزینی تابلوهای چوبی یا به رنگ چوب با تابلوهای فلزی با رنگ‌های متضادی که در محیط هستند. علاوه بر این از اهداف بزرگ و درازمدت ما این است که در این مجموعه پارک ماجراجویی که یک سازه تخصصی است احداث کنیم. این یک حرکت عالی ورزشی حتی در کشور خواهد بود؛ چرا که تنها در بوستان‌های بزرگ و تخصصی دنیا از آن وجود دارد. آخرین نکته که یکی از برنامه‌های اصلی ما محسوب می‌شود و در حال برنامه‌ریزی برای آن هستیم؛ احداث بستر‌های امن و مناسب برای گردهمایی‌های طبیعت گردی است تا شهروندان با امنیت خاطر بتوانند در اینجا حضور پیدا کنند. ما شاهدیم به دلیل طولانی شدن شیوع ویروس کرونا اغلب شهروندان از محیط‌های بسته گریزان هستند؛ به همین دلیل ما قصد داریم بستر‌های لازم را برای همایش‌های محیط طبیعی مهیا کنیم.»