گپ و گفتی با دکتر مهناز شایسته فر؛ خادم برتر فرهنگ رضوی در سال ۹۹ و عضو شبکه زنان دانشمند جهان اسلام
دکتر مهتاب علی نژاد | شهرآرانیوز؛ مهناز شایسته‌فر دانش‌آموخته دکتری هنر اسلامی از کشور انگلستان است. او بعد از ورود به ایران، در دانشگاه تربیت مدرس تهران به عنوان عضو هیئت علمی جذب شد و همان زمان متوجه شد منابع مطالعاتی هنر اسلامی در ایران بسیار کم است. سپس تلاش کرد با گردآوری تألیف‌ها و ترجمه آثار شرق‌شناسان، هنر شیعه را در جهان بازتاب دهد. به گفته خودش، تفاوت مطالعاتی که او در ۲۰ سال گذشته انجام داده است به بطن و ریشه مفاهیم در هنر اسلامی برمی‌گردد و اطلاعات به‌دست‌آمده از منابع اصیلی همچون قرآن، روایات و کتاب‌های ادبی و تاریخی استخراج می‌شوند. کتیبه‌نگاری در حرم مطهر امام‌رضا (ع) پروژه بسیار گسترده‌ای است که دکتر شایسته‌فر هم‌اکنون در حال انجام آن است، مجموعه بسیار مفیدی که بعد از انتشار می‌تواند به صورت منبعی مرجع در اختیار علاقه‌مندان به هنر اسلامی قرار بگیرد.
دانش‌آموخته رشته هنر اسلامی در دانشگاه بیرمنگام انگلستان هستید و سال‌ها در این دانشگاه تحصیل کرده‌اید. با این حال، به ایران برگشتید و به تدریس هنر اسلامی و تألیف مقاله‌ها و کتب مختلف پرداختید. با این شرایط، می‌توانستید در کشو‌رهای مختلف کار‌های پژوهشی‌تان را تکمیل کنید. چه عاملی باعث شد که از ۲ سال پیش تا امروز در این مسیر قرار بگیرید؟
من ۷ سال در کشور انگلستان مشغول تحصیل بوده‌ام. با وجود این، هم نگاه آنان به ما نگاه یک غریبه بود هم ما نمی‌توانستیم خود را جزئی از آنان تصور کنیم و با جامعه و فرهنگ آنان درآمیزیم. همچنین انسان اگر قرار است به جامعه‌ای خدمتی کند، چه بهتر است که آن جامعه کشور مادری‌اش باشد. همچنین ایران یکی از تأثیرگذارترین کشور‌ها بر هنر اسلامی است و برای مطالعه دقیق‌تر و دسترسی مستقیم به منابع دست اول و ادامه مسیر پژوهش، بازگشت به ایران بهترین گزینه بود.
به نظرتان با وجود مضجع شریف امام‌رضا (ع) در ایران، پژوهش‌های انجام‌شده با موضوع امام رضا (ع) و اثر و
برکت ایشان در زمینه فرهنگ و هنر ایران، به اندازه بزرگی این امام معصوم (ع) هست؟
قطعا نه. در ۱۰ قرن گذشته، ما شاهد هستیم که ده‌ها حکومت بر سر کار آمده‌اند، هزاران هنرمند نقش‌آفرینی کرده و میلیون‌ها محب در محضر بارگاه این حضرت (ع) حضور داشته‌اند. از هر یک از این افراد و هنرمندان و حکومت‌ها می‌توان صد‌ها صفحه مطلب نوشت و باز نکته‌ای برای بررسی باقی بماند.
یکی از پژوهش‌های شما درباره نقش زنان در زمینه گسترش معماری در عصر تیموری و صفویه است. شاید کمتر کسی بداند که زنانی تا این اندازه قدرتمند و اثرگذار در طول تاریخ ایران حضور داشته‌اند. به نظرتان دلیل آنکه زنان با وجود فعالیت‌های مؤثرشان در تاریخ ایران کمتر دیده شده‌اند و از آن‌ها در تألیفات و منابع کمتر یاد می‌شود چیست؟
در طول تاریخ این سرزمین، از بعد حکومت ایلامیان، ما شاهد هستیم که همه حکومت‌هایی که روی کار می‌آمدند به‌اصطلاح مردسالار بودند به گونه‌ای که برای نمونه، در طول ۴ قرن امپراتوری ساسانیان، ما فقط شاهد حکمرانی دوسه‌ساله پوراندخت و آزرمیدخت هستیم. با این حال، این به معنای آن نیست که زنان در ایران در جایگاه ضعیف‌تری در مقایسه با مردان قرار داشته‌اند بلکه همیشه در طول تاریخ، اخباری از تأثیر مستقیم آن‌ها حتی در تصمیم‌های کشوری و لشکری شاهان شنیده‌ایم. به طور کلی، می‌توان گفت در ایران زنان کمتر در پیش‌زمینه فعالیت داشته و تأثیر خود را بیشتر به طور غیرمستقیم و از طریق مردان بر جامعه خود می‌گذاشته‌اند.
به عنوان یک پژوهشگر زن تابه‌حال با مانعی در این حوزه روبه‌رو بوده‌اید؟
خیر، نه چندان. البته در برخی مواقع که قصد عکاسی از ابنیه و محوطه‌ای تاریخی را داشته‌ام به‌ندرت به مسئله خورده‌ام، اما در بسیاری همه‌چیز خوب و کمک‌کننده بوده است.
اگر بخواهید آسیب‌شناسی‌ای در حوزه پژوهش و حضور زنان در این عرصه داشته باشید به چه مواردی اشاره می‌کنید؟
بدون شک، در طول تاریخ، زنان از نیروی شگفت‌انگیز صبر و تحمل و از طرفی تمرکز و دقت و نظم برخوردار بوده‌اند. این یکی از بزرگ‌ترین برگه‌های موفقیت آن‌ها در عرصه‌های زندگی و همین‌طور تحقیق و پژوهش بوده است. البته داشتن همراهان دلسوز، دانا، مشوق و فهیم در این راه به آنان بسیار کمک کننده است.
جوان‌های امروز را چقدر اهل مطالعه و پژوهش می‌بینید؟ می‌توان چشم‌انداز روشنی از پژوهشگری در بین نسل جوان به‌ویژه زنان متصور بود؟
مسلما تفکر و اندیشه داشتن و ممارست در این راه برای انسان امروزی از جمله زنان دشوار و باب طبع نیست. انسان امروزی به صورت اکتسابی و گاهی غریزی به راحت‌طلبی تمایل دارد. پژوهش و تفکر و دقت و توجه و نظم گاهی با راحت‌طلبی منافات دارد؛ لذا علاقه‌مندان عرصه تحقیق و پژوهش افرادی هستند که از راحت‌طلبی خود می‌کاهند و عشق به دانستن و علم بیشتر سختی و مشکلات راه را بر آنان آسان می‌کند.
عضو انجمن زنان کارآفرین هم هستید. هنر چگونه می‌تواند در شرایط فعلی باعث شکوفایی اقتصاد به‌ویژه اقتصاد‌های خرد شود؟ در این میان، پژوهش چه تأثیر و نقشی در ارتقای اقتصادی هنرمندان دارد؟
با درک نیازمندی‌ها و سلایق جامعه کنونی و با دانش‌بنیان کردن هنر می‌توان جایگاه آن را در جامعه امروز پررنگ‌تر و ملموس‌تر کرد. مسلما اقتصاد آن حائز اهمیت است.
از تألیف‌های متعدد شما می‌توان فهمید بیشتر وقتتان با پژوهش و تدریس سپری می‌شود. این کار‌ها اثری منفی در فعالیت‌های شما به عنوان یک همسر یا مادر نگذاشته است؟
مسلما وظیفه هر بانویی رسیدگی به منزل، همسر و فرزندان است. یکی از عواملی که انسان را در انجام چند کار و فعالیت هم‌زمان موفق می‌کند برنامه‌ریزی است. شما با برنامه‌ریزی و آینده‌نگری خواهید توانست به‌خوبی از پس بسیاری از کار‌ها به صورت هم‌زمان برآیید. البته نقش ازخودگذشتگی شخص و اطرافیان را نمی‌توان در این مسیر نادیده گرفت.
عضو شبکه زنان دانشمند جهان اسلام هم هستید. یکی از کار‌های این انجمن تشویق و توانمند‌سازی زنان جوان مسلمان برای مشارکت در حوزه‌های علوم و فناوری و تسهیل اعطای فرصت‌های آموزشی و تحصیلی به آن‌هاست. با توجه به اینکه ۱۰ سال از کار این انجمن می‌گذرد، لطفا درباره فعالیت‌های این شبکه و تأثیر آن بر توانمند‌سازی و حمایت از زنان پژوهشگر توضیح دهید.
فعالیت انجمن در عرصه انجام تحقیقات و پژوهش‌های بین‌المللی و برگزاری و حمایت از برنامه‌های ملی و در سطح بین‌الملل است. تشویق ایده‌های دانش‌بنیان و چاپ و نشر کتاب هم از کار‌های این انجمن است.
در جایی گفته‌اید هنرمندان جهان بهترین آثار خودشان را در حرم مطهر ارائه کرده‌اند. آیا جز گوهرشادخاتون، زنان دیگری هم بوده‌اند که در این مکان‌مقدس از آن‌ها اثری مانده باشد؟
بله، ترکان زمرد سلجوقی ازاره‌های اطراف ضریح مطهر را با کاشی‌های نفیس سنجری به تاریخ ۵۱۲ هجری قمری آراسته است.
برای مخاطبان ما جالب است بدانند خانم دکتر شایسته‌فر با وجود فعالیت‌های متعدد در زمینه پژوهش، اوقات فراغت خود را چگونه می‌گذراند. اهل سینما و تماشای فیلم هستید؟ چه نوع موسیقی‌ای گوش می‌کنید و ...؟
در واقع، سلیقه هر شخص از واژه «فراغت» متفاوت است. فراغت بنده و بسیاری از افرادی که دل در گرو مطالعه و تحقیق دارند همان مطالعه و تحقیق و شناسایی پروژه‌های بیشتر برای انجام را همان اوقات فراغت می‌دانند. به همین دلیل بنده فرصتی یا زمانی که بیهوده بگذرد یا در طول روز اضافه بیاید نداشته‌ام.