سیاست خارجی که بعد از آتاتورک اجرا شد، به غرب متمایل بود و ترکیه را از همسایگانش جدا کرد. سیاست نوعثمانیگری، اما راه و روش جدیدی را در پیش گرفته است. سریال‌سازان ترک نشان داده‌اند که در چندسال اخیر در ۲ ژانر اجتماعی و تاریخی فعالیت زیادی داشته‌اند. در این گزارش هم سعی کرده‌ایم که نگاهی کوتاه به ویژگی‌های این ۲ ژانر داشته باشیم.
احسان رحیم‌زاده | شهرآرانیوز - بیان تأثیرات مخرب سریال‌های ترکیه‌ای در یک مطلب دوصفحه‌ای نمی‌گنجد. تاکنون چندین دانشجو پایان‌نامه‌هایی در این‌باره نوشته‌اند و باز هم نتوانسته‌اند حق مطلب را ادا کنند. یک روش مناسب این است که محققان رفتار و باور‌های مخاطبان این‌گونه آثار را قبل و بعد از تماشایشان رصد کنند. سریال‌های پیش‌پاافتاده کشور ترکیه برای بخشی از مخاطبان عام اعتیادآورند.
این دسته از تماشاگران با شخصیت‌های ترک همراه می‌شوند و همراه با آن‌ها می‌خندند و اشک می‌ریزند. دل‌بستگی شدید تعدادی از مخاطبان ایرانی و جهانی به آثار ترکیه‌ای نشان می‌دهد که درباره این سریال‌ها باید پژوهش بیشتری صورت بگیرد.
سریال‌سازان ترک نشان داده‌اند که در چندسال اخیر در ۲ ژانر اجتماعی و تاریخی فعالیت زیادی داشته‌اند. در این گزارش هم سعی کرده‌ایم که نگاهی کوتاه به ویژگی‌های این ۲ ژانر داشته باشیم.
کشور ترکیه در سریال‌های اجتماعی‌اش سعی می‌کند سبک زندگی غربی را ترویج دهد. سریال‌ها از جامعه‌ای سخن می‌گویند که در آن اعمالی، چون خیانت، روابط نامشروع، هوس‌بازی و... مجاز شمرده می‌شود. بنا بر آنچه سریال‌ها نشان می‌دهند، در کشور ترکیه دین اسلام در صحنه اجتماع بروز و ظهوری ندارد.
در آثار ژانر تاریخی نیز سریال‌سازان تلاش می‌کنند چهره‌ای جدید از سیاست‌های بین‌المللی ترکیه را به دنیا ارائه دهند. سیاست خارجی که بعد از آتاتورک اجرا شد، به غرب متمایل بود و ترکیه را از همسایگانش جدا کرد. سیاست نوعثمانیگری، اما راه و روش جدیدی را در پیش گرفته است.
صادرات سلطان
بیش از ۱۰۰ کشور مشتری سریال‌های ترکیه هستند و امتیاز پخش این آثار را می‌خرند. کشور ترکیه با صادرات این سریال‌ها سالانه درآمدی حدود ۲۰۰ میلیون دلار کسب می‌کند. برای درک بزرگی این عدد، در نظر بگیرید که میزان فروش سینمای ایران در سال گذشته حدود ۲۹۹ میلیارد تومان بوده است. یعنی صادرات ترک‌ها در حوزه سریال چندین‌برابر فروش داخلی فیلم‌های ایرانی است.
کشور ترکیه در کنار کسب سود‌های سرشار و نجومی، اهداف فرهنگی و سیاسی پیچیده‌ای را در مسیر تولید و صادرات سریال دنبال می‌کند. در چندسال اخیر ترک‌ها علاقه زیادی به ژانر تاریخی پیدا کرده‌اند. سوزن آن‌ها اکنون روی پادشاهان عثمانی گیر کرده است. با این سرعتی که دارند قصه پادشاهان مختلف امپراتوری عثمانی را روایت می‌کنند، احتمالا تا چندسال دیگر با کمبود شخصیت مواجه شوند!
«قیام عثمان»، «قیام ارطغرل»، «حریم سلطان» و «پایتخت عبدالحمید» تعدادی از سریال‌های تولیدشده در چندسال اخیر با محتوایی نسبتا مشترک هستند. این سریال‌ها هم به لحاظ هزینه و هم به لحاظ تعداد مخاطب رکوردشکن بوده‌اند. مثلا درباره سریال «حریم سلطان» برآورد شده که بیش از ۱۵۰ میلیون بیننده ثابت در سراسر جهان داشته است.
ما مقتدر بودیم!
سریال «قیام ارطغرل» بر اساس رویداد‌های تاریخی ساخته شده است که به سرنگونی دودمان سلجوقیان در آناتولی و به‌وجودآمدن امپراتوری عثمانی منجر می‌شود. «قیام عثمان» در ادامه سریال قبلی درباره مبارزات داخلی و خارجی عثمان و چگونگی تأسیس و کنترل سلسله عثمانی است.
در همه این سریال‌ها اقتدار پادشاهان عثمانی و رفتار مهربانانه آن‌ها به رخ مخاطب کشیده شده است. آنچه این سریال‌ها دنبال می‌کنند، بخشی از سیاستی است که نوعثمانیگری نام گرفته است؛ رویکردی که رجب طیب اردوغان به آن علاقه دارد و دنبالش می‌کند. او با این رویکرد می‌خواهد روابطش را با کشور‌های درون مناطق امپراتوری عثمانی سابق (شامل بیشتر کشور‌های اروپای شرقی) تقویت کند. او همچنین دوست دارد با ورق زدن تاریخ یک امپراتوری ۶۲۴ ساله، احساسات ملی‌گرایانه مردم ترکیه را تحریک کند.
همه این سریال‌ها تأکید ویژه‌ای بر پیروزی مسلمانان بر مسیحیان در جنگ‌های مختلف امپراتوری عثمانی دارند؛ درون‌مایه‌ای که اردوغان بعد از کودتای نافرجام سال ۲۰۱۶ به آن علاقه ویژه‌ای پیدا کرده است.
اردوغان دوست دارد وقتی مردم داستان زندگی عبدالحمید دوم را می‌بینند، به‌جای این پادشاه قدیمی، چهره خودش را در ذهن مجسم کنند. درواقع او می‌خواهد حکومت مقتدر دوران عثمانی را به‌عنوان نمادی از حکومت خودش جلوه دهد. رئیس‌جمهور ترکیه وسواس زیادی درباره جزئیات محتوایی و ساختاری سریال‌ها دارد. او یک‌بار به سازندگان سریال «حریم سلطان» هشدار دارد و نمایش این سریال را به‌دلیل «بد جلوه دادن تاریخ ترکیه به نسل جوان» کشور محکوم کرد. انتقاد اصلی اردوغان این بود که چرا سلطان سلیمان این‌قدر خوش‌گذران تصویر شده است؟
جهان کران به کران مشکی
برای آنکه پی ببریم در سریال‌های ترکی چه می‌گذرد، ۳ نمونه از پرمخاطب‌ترین سریال‌های شبکه جم را زیر ذره‌بین بردیم. تحلیل محتوای این سریال‌ها بر اساس خلاصه داستانی که از آن‌ها ارائه شده، انجام گرفته است. نتیجه به‌دست‌آمده این است که برخی مفاهیم و اتفاقات مثل خیانت، خودکشی، تجاوز، قتل و... با غلظت بسیار زیاد در این سریال‌ها تکرار می‌شود. اگر کسی روی تمامی قسمت‌ها متمرکز شود و محتوای آن‌ها را تحلیل کند، احتمالا عمق فاجعه بیشتر می‌شود. بیشتر شخصیت‌های این آثار آدم‌های بدبخت و بیچاره و فلک‌زده‌ای هستند که در زندگی به بیراهه می‌روند و به جایی نمی‌رسند. کمتر شخصیت موفقی را می‌توان یافت که مخاطب بتواند از او الگو بگیرد. بیشتر آدم‌ها هوس‌باز هستند و برای کسب لذت بیشتر دست به هرکاری می‌زنند.
تلاش و پشتکار برای آن‌ها معنایی ندارد و سعی می‌کنند از راه‌های خلاف صاحب ثروت و قدرت شوند. خودکشی به‌عنوان یک راه‌حل در بیشتر سریال‌ها مطرح می‌شود. فردی که دچار مشکلی شده است، به‌جای حل مسئله، زود سراغ اسلحه می‌رود یا اینکه خودش را داخل رودخانه و دریا می‌اندازد.
می‌توان تصور کرد حال بد مخاطبی را که روزی چندساعت تماشای خیانت و تجاوز و قتل و خودکشی را تجربه می‌کند. مخاطب ممکن است با خودش بگوید خوش‌به‌حال من که زندگی‌ام این‌قدر تیره و تار نیست. این واکنش اولیه مخاطب است، اما در درازمدت ممکن است احساس بدبختی و تلخ‌اندیشی به یک عادت درونی تبدیل شود.
«فاطماگل»؛ تجمل و تجاوز
درام حول محور تجاوز چندین جوان مست به «فاطماگل» شکل می‌گیرد. شخصیت اصلی سریال زنی مظلوم و مهربان است که در چنگال تعدادی آدم ظالم گرفتار شده است. در مسیر داستان چندین خودکشی را شاهد هستیم. یک سیاست‌مدار سرشناس، یکی از متجاوزان فاطماگل و لمان ناملی جزو افرادی هستند که خودکشی می‌کنند. یکی از افراد که از خودکشی جان سالم به‌در برده است، به‌دست شخصیت «مصطفی» به قتل می‌رسد. یکی دیگر از شخصیت‌ها هم به ضرب گلوله پلیس از پای درمی‌آید و کشته می‌شود.
در بین شخصیت‌های زن داستان هم زن خودفروش داریم و هم زن طمع‌کار و پول‌پرست. در این داستان خیانت جزو مضامین اصلی نیست، ولی در عوض اتهام خیانت نمایش داده می‌شود. مصطفی، همسر اول فاطماگل، به او تهمت می‌زند و او را خیانت‌کار می‌داند.
پرداخت رشوه نیز یکی از کنش‌های غیراخلاقی است که در طول قصه مطرح می‌شود. زن‌داداش فاطماگل در ازای دریافت رشوه از خانواده‌ای پول‌دار، می‌پذیرد که واقعیت تجاوزشدن به فاطماگل را پنهان کند. مدیران بیمارستان هم باج‌بگیر هستند و در ازای دریافت رشوه، واقعیت را به گونه دیگری جلوه می‌دهند.
مثل دیگر سریال‌های ترکی، نمایش تجمل‌گرایی محور ثابت درام است. خانواده یاشاران در ویلایی بسیار مجلل زندگی می‌کنند که محل برگزاری جشن‌های مختلف است.
کلیدواژه‌ها: تجاوز، خودکشی، قتل، رشوه، اتهام خیانت، تن‌فروشی، تجمل‌گرایی، مصرف مشروبات الکلی
«عمر گل لاله»؛ گردهمایی فرزندان نامشروع
در این سریال کارگردان در پی قبح‌شکنی از موضوع غیراخلاقی فرزندان نامشروع است. درمجموع شاهد تولد ۷ فرزند نامشروع هستیم که مراحل شکل‌گیری روابط پدر و مادر این فرزندان با جزئیات تشریح می‌شود. شخصیت‌ها به‌راحتی آب خوردن تن به روابط نامشروع می‌دهند و در این مسیر اصلا دچار عذاب وجدان نمی‌شوند. در سکانس‌های آغازین قسمت اول سریال، پدر خانواده از خیانت همسرش آگاه می‌شود و خودکشی می‌کند. از دیگر اتفاقات سریال می‌توان به قتل لاله به‌دست پدرشوهرش اشاره کرد.
در بخشی از داستان ۲ زن برای ازدواج با یک مرد باهم رقابت می‌کنند. مادر خانواده تاشکیران مدام در حال دسیسه‌چینی است. یکی از قهرمان‌های اصلی زن با نام یشیم خودکشی می‌کند. پدرشوهر لاله مرتکب ۲ فقره قتل می‌شود و...
کلیدواژه‌ها: فرزندان نامشروع، روابط نامشروع، قتل، خودکشی، خیانت، عشق مثلثی، ورشکستگی اقتصادی
«عشق ممنوع»؛ خیانت آزاد
در طول داستان ۴ خیانت مهم اتفاق می‌افتد که مسیر درام را تغییر می‌دهد. حاصل خیانت سمر یک عشق پرسوزوگداز است که برای مخاطب جذابیت‌های ظاهری دارد. به‌عبارت دیگر، فیلم‌ساز نه‌تن‌ها سعی در محکوم‌کردن فعل ناپسند شخصیت‌هایش ندارد، بلکه رفتارشان را بسیار جذاب و باشکوه جلوه می‌دهد. در آخرین قسمت سریال مخاطب شاهد خودکشی قهرمان اصلی است. جز این مورد، در طول داستان ۲ شخصیت دیگر هم دست به خودکشی می‌زنند. عدنان یکی از ثروتمندترین مردان استانبول است و سبک زندگی‌اش برای برخی مخاطبان جذابیت دارد. لوکیشن سریال در یک خانه تاریخی واقع شده که متعلق به میلیونر معروف ترک است. عدنان در یک مثلث عشق دست به انتخاب می‌زند.
کلیدواژه‌ها: خیانت، خودکشی، عشق مثلثی، تجمل‌گرایی
زنگ خطر سریال‌های ترکی برای عرب‌زبان‌ها
سالنامه «مدیترانه» منتشرشده در سال ۲۰۱۳ حاوی مقاله‌ای علمی با عنوان «درام ترکی در خاورمیانه: سکولاریسم و تأثیر فرهنگی» است که دلایل و تبعات اقبال کشور‌های عرب‌زبان به سریال‌های ترکیه‌ای را توضیح می‌دهد. خلاصه‌ای از مقاله آهو یوگیت، یکی از استادان دانشگاه تورکو در فنلاند، را در ادامه می‌خوانید.
تعامل ترک‌ها و عرب‌ها برای مدت طولانی از مناسبات سیاسی پیروی می‌کرده است. هردو قوم از یکدیگر فاصله می‌گرفتند، ولی از دهه ۱۹۸۰ به بعد، اعراب اندکی به سمت ترکیه و فرهنگش تمایل پیدا کردند. مثلا گردشگران عرب عازم استانبول و شهر‌های گردشگری شمال‌غرب ترکیه شدند. تعدادی از خوانندگان ترک نیز در میان اعراب عراق، سوریه و مصر محبوبیت پیدا کردند.
محبوبیت سریال‌های ترکی نمایانگر نفوذ فرهنگی ترکیه در خاورمیانه است. شبکه تلویزیونی عربستان سعودی با نام ام‌بی‌سی سریال ترکی «نور» را روانه آنتن کرد.
قسمت آخر این سریال حدود ۸۵ میلیون بیننده در سراسر جهان عرب داشت. یک نظرسنجی که تازه انجام شده است، نشان می‌دهد ۹۷ درصد از مردم عراق سریال‌های ترکی را تماشا می‌کنند. هیچ مورد دیگری از فرهنگ عامیانه معاصر با منشأ ترکی نتواسته است به این رکورد دست پیدا کند.
به نظر می‌رسد عامل جذابیت سریال‌های تلویزیونی ساخت ترکیه، نمایش سبک زندگی مدرن در آن‌ها باشد. در این سریال‌ها انواع خاصی از رابطه بین زن و مرد و برابری جنسیتی نمایش داده می‌شود. زنان از اینکه می‌بینند شخصیت‌های زن زندگی آزادانه‌ای دارند، لذت می‌برند. خانواده‌ها زندگی لاکچری دارند و در قصر‌هایی زیبا زندگی می‌کنند.
گرایش‌های ضدغربی و محبوبیت آثار ترکی
سریال‌های ترکی جایگزین سریال‌های ژانر وسترن غربی شده‌اند. به این دلیل که پس از حمله آمریکا به عراق، گرایش‌های ضدغربی مردم منطقه شدیدتر شده است. دومین دلیل این است که اعراب و ترک‌ها به‌دلیل اینکه هردو مسلمان هستند، اشتراکات فرهنگی و دینی زیادی دارند. به‌صورت خلاصه می‌توان گفت که فرهنگ اعراب به ترک‌ها نزدیک‌تر است تا غربی‌ها.
با وجود این، میان این ۲ فرهنگ تفاوت‌های شایان توجهی نیز وجود دارد. واضح‌ترین اختلاف ناشی از تأثیرات حکومت لائیک ترکیه و تأثیر آن بر زندگی روزمره مردم است.
مجموعه‌های تلویزیونی محبوب ترکیه تأکید دارند که سبک زندگی مدرن را با سبک زندگی در جامعه اسلامی ترکیب کنند. سریال‌های تولیدی کانال‌های سنتی ترکیه موفقیت چشمگیری در خاورمیانه کسب نکرده‌اند.