گزارشی از قنات حاج حسین ملک که حیات باغ وکیل‌آباد وابسته به آن است.
نجمه موسوی کاهانی |شهرآرانیوز؛ هرجا صحبت از آبادانی است بی‌شک باید به دنبال سرچشمه آبی باشیم که زندگی را به ارمغان آورده است. با خود فکر کردم باغ زیبای وکیل‌آباد با آن عظمت و شکوه و سرسبزی نمی‌تواند داستان زیبایی از جریان آب نداشته باشد. کافیست یک بار به این باغ قدم گذاشته باشید تا آرامش جریان آب رودخانه و جوی‌های جاری از قنات مبهوتتان کرده باشد. به سراغ مدیر باغ رفتم تا بیشتر درباره قنات زیبای این باغ که بی‌شک عامل سرسبزی بی‌نظیر اینجاست بدانم.
شش‌دانگ قنات متعلق به باغ است
رضا داوطلب در ابتدای صحبتش تأکید می‌کند که قنات شش‌دانگ است و تمام آن متعلق به باغ است. بعد از آن ادامه می‌دهد: طبق وصیت و وقف‌نامه حاج حسین آقای ملک در حال حاضر قنات باغ متعلق به شهرداری مشهد است تا در اختیار عموم قرار گیرد.
از او درباره پیشینه و سرچشمه قنات می‌پرسم. قناتی که غیر از آبیاری درختان خودش به‌تن‌هایی یک جاذبه گردشگری برای شهر محسوب می‌شود. داوطلب می‌گوید: قنات چهارمظهر دارد که در حال حاضر سه‌مظهر آن فعال است. حدود ۶ تا ۶.۵ کیلومتر طول گالری قنات است که در زبان مشهدی به آن سو می‌گویند یعنی مسیری که آب را هدایت می‌کند.
مدیر باغ ادامه می‌دهد: خود حاج حسین این مسیر را کار کرده است. مظهر اول این قنات که سرچشمه آن به پل حصار در جاده جاغرق می‌رسد در قسمت آخر گالری است. میل چاه اصلی روی پل حصار است و سه مظهر دیگر در خود پارک قرار دارد. یکی در ورودی امام رضا ۱۴ یکی پایین دست بخش اداری و یکی هم ورودی امام رضا ۴.
آبیاری تمام باغ با آب قنات است
از داوطلب درباره میزان آب قنات می‌پرسم و او پاسخ می‌دهد: میزان آب قنات به اندازه‌ای است که در گذشته آبیاری کل پارک از طریق همین قنات انجام می‌شده و اکنون هم تقریبا تمام پارک از این قنات آبیاری می‌شود غیر از بخش‌هایی که از نظر توپوگرافی بالاتر از سطح پارک است و ارتفاع آن بیشتر است.
او به تفاوت میزان آب در ماه‌های مختلف سال اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: میزان آب این قنات در فصول مختلف متفاوت است و گاهی در ماه‌های بسیار گرم مانند تیر و مرداد آب قنات برای آب‌دهی کم می‌آید. برای آن هم تدبیری اندیشیده‌ایم و استخر‌هایی را برای ذخیره آب احداث کرده‌ایم که آب اضافی قنات را به آنجا هدایت می‌کنیم.
سؤالی برایم پیش می‌آید و آن اینکه آیا آب این قنات نوشیدنی است یا نه. داوطلب می‌گوید: آب قنات به روایتی آب شرب نیست، زیرا براساس آزمایش‌های انجام شده مورد تأیید نبوده و بیشتر برای آبیاری درختان مناسب است.
به گفته مدیر باغ مظهر ۲ و مظهر ۱ در پارک قرار دارد و استخر‌ها را مشروب می‌کنند. مظهر اصلی در کنار درخت توت قدیمی باغ قرار دارد و خود به‌تن‌هایی یک جاذبه گردشگری محسوب می‌شود. اگر به باغ وکیل‌آباد رفتید حتما به این مظهر قنات سری بزنید و لحظاتی را بر لب جوی بگذرانید.
مظهری که در زیر ساختمان اداری قرار دارد و مسیر آن بسیار جذاب و دیدنی است باغ دانش‌آموزی را آبیاری می‌کند و درختان را تا ورودی باغ هنرمندان سیراب می‌کند. مظهر سوم هم تمام باغ دانش‌آموزی را آبیاری کرده و تا خورگشت ادامه پیدا می‌کند.
داوطلب درباره آبیاری درختان باغ می‌گوید: رودخانه ما فصلی است و در ماه‌های گرم به طور کامل خشک است و اصل آبیاری درختان این باغ با آب همین قنات انجام می‌شود.
سپس به سراغ وقف نامه حاج حسین آقا می‌رود و می‌گوید: براساس وقف نامه حدود باغ مشخص شده و طبق وصیت حاج حسین آقا تمام اشجار و انهال مثمر و غیرمثمر این باغ با همین آب آبیاری می‌شود.
دوراندیشی واقف برای حفظ قنات است
این مرد دوراندیش فکر همه جا را کرده و حساب و کتاب هزینه‌های باغ وقفی‌اش را هم داشته است. گالری‌هایی که حاج حسین در این قنات کار کرده با کول‌هایی ساخته شده که از جنس سفال است. حاج حسین در وقف‌نامه‌اش قید کرده درختان سپیدار که خشک می‌شوند ببرید و برای قنات خرج کنید. براساس گفته مدیر باغ قنات سالانه نیاز به لایروبی دارد و کول‌هایی که شکسته است، در زمان لایروبی مشخص می‌شود.
داوطلب می‌گوید: کول‌های شکسته را که مسیر آب را مسدود می‌کند با کول‌های سیمانی که مقاوم‌ترند و داخل آن‌ها به دلیل زهی که وجود دارد دیرتر از بین می‌رود جایگزین می‌کنیم.
او بعد از توضیح مراحل لایروبی ادامه می‌دهد: ریشه درختان که از داخل گالری قنات بیرون می‌زنند باید جمع‌آوری شوند. ما دو قنات‌بان داریم که مسلط به قنات بوده و دوره‌ای از مسیر گالری بازدید می‌کنند. گالری این قنات طوری است که در همه مسیر امکان ورود انسان وجود دارد و فقط در قسمت‌هایی که آب زیاد است این امکان وجود ندارد.
داوطلب که وقف‌نامه را در دست دارد شروع به خواندن بخش‌هایی از آن کرده و ادامه می‌دهد: ما باید این قنات را حفظ کنیم، زیرا آبیاری باغ بر اساس قنات است و حاج حسین در وقف‌نامه‌اش تأکید کرده که قنات بر هر کاری مقدم است.
بعد شروع به خواندن می‌کند: «این قنات را بدون در نظر گرفتن ملیت و مذهبیت در اختیار مردم گذاشته‌ام. محافظت قنات بر هر کاری مقدم است بدین صورت که قالب کول تهیه و دردسترس شهرداری باشد تا اگر خدای ناخواسته خرابی به قنات وارد شد کول سیمانی تهیه کرده و به جای کول سفالی که شکستنی است در مجرای قنات کار گذارند تا کول‌های سیمانی جایگزین کول‌های سفالی شود.»
دوراندیشی و حسابگری زیبای حاج حسین ملک را در این جمله می‌توانیم ببینیم که می‌گوید: «درختان سپیدار عمر معینی دارند و اگر نیندازید دارخور می‌شوند. می‌توانید آن‌ها را انداخته و برای قنات و باغات به مصرف رسانید.»
از داوطلب معنی دارخور را می‌پرسم و او می‌گوید: دارخور یعنی درخت از داخل پوک شده و کرم به درخت می‌افتد و عمر آن سر می‌آید.
ریزبینی و دوراندیشی یک انسان می‌تواند باقیات الصالحاتی را تا سالیان دراز، چون جویی مانا جاری کند.