در آغازین روز‌های رونمایی از محصولات هنری سنگی، با سرپرست هنرمندان سنگ‌تراش، رمضان معمر و همکاران او گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌آید.
سمیرا شاهیان | شهرآرانیوز - یک نعمتِ منحصربه‌فرد در مشهد که جزو صنایع دستی شهرمان هم محسوب می‌شود، سوغات سنگی یا هرکاره سنگی است. از بشقاب و قندان و گلدان گرفته تا تابلو و تزئینات قلم‌کاری شده که با هنرِ دست سنگ‌تراشانِ ماهر و بومی ساخته می‌شود، آثار این سنگ قیمتی است.
از اصالت هرکاره‌تراشی و قدمت سنگ‌تراشی و قلم‌زنی در مشهد بسیار می‌توان نوشت، اما نظر خیلی از استادان و زبردستان حجاری روی سنگ، این است: «ما جزو فرامو ش‌شدگان در صنایع دستی مشهد هستیم.»
در کنار بی‌مهری‌هایی که به این شاخه هنری شده، اداره معین اقتصادی شهرداری مشهد به‌تازگی اتفاق نویی به نام «سنگ و قلم» را در خطِ یک قطار شهری رقم زده است. آثار حجاریِ هنرمندان بومی برای حمایت از صنایع دستی سنگ سرپانتین (هرکاره) در ویترین‌های موجود روی سکو‌های قطار شهری در معرض دید مردم قرار گرفته است. هدف از این کار، معرفی تولیدات سنگی به عنوان سوغات مشهد، دیده شدن آثار و کمک به فروش آن‌هاست.
در آغازین روز‌های رونمایی از محصولات هنری سنگی، با سرپرست هنرمندان سنگ‌تراش، رمضان معمر و همکاران او گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه می‌آید.
نابودی معادن، تیشه به ریشه هنر
رمضان معمرِ ۵۴ ساله، هنرش سنگ‌تراشی و قلم‌زنی روی سنگ است. او حدود ۳۴ سال در زمینه هنر بومی و سنتی مشهد فعالیت کرده و تاکنون توانسته است نشان ملی مرغوبیت و برتری صنایع دستی و مهرِ اصالت یونسکو را دریافت و نام این هنر را در جهان ثبت کند. او همچنین موفق شده ماهی‌تابه سنگی را به ثبت برساند. به علاوه نشان جغرافیا که اثبات می‌کند این هنر، مربوط به مشهد است را دریافت کرده است.
معمر بیان می‌کند: برخلاف اینکه حجاری جزو هنرهای سنتی و بومی است و قدمت تاریخی دارد، مظلوم شناخته شده. طوری که خودم و گروهم بسیار تلاش کرده‌ایم تا بتوانیم این هنر را زنده نگه داریم. خیلی تلاش کردم تا توانستم نشان‌های مختلف را دریافت کنم. هنر و کار ما، هم از جنبه معنوی و هم از جنبه اقتصادی اهمیت دارد، چون مواد اولیه‌اش در شهر خودمان است و می‌توانیم عملکرد خوبی داشته باشیم. اما متأسفانه یکی از مشکلات بزرگی که در دهه قبل برای ما ایجاد کردند، نابودی معادن سنگ بود.
۳۶ معدن که موقعیت مکانی آن‌ها با GPS تعیین شده، داشتیم که همه به بهانه ساختمان‌سازی در آبادگران و ... تخریب شدند. این کار، سیلی محکمی برای ما بود که بی‌مهری‌اش هنوز جبران نشده است و اکنون فقط یک معدن فعال داریم. او می‌گوید: درحالی که چین در زمینه کار و کارآفرینی دنیا را تسخیر کرده است، هرگز نتوانسته محصولی با نمونه‌ای از این سنگ تولید کند، چون مواد اولیه‌اش را ندارد و ما به جرئت می‌گوییم در صورت حمایت شدن، می‌توانیم از این سنگ، تولیدات انبوه داشته باشیم.
کارآفرینی در زندان‌ها
معمر به خاطر گروه بزرگی که دارد از او دعوت شده بود در اردوگاه کاردرمانی چناران تولیدات سنگی را دنبال کنند. او توانسته در سطح زندان‌های استان مثل زندان مشهد و چناران و قوچان و البته حاشیه شهر‌ها کارآفرینی کند. او می‌گوید: زمانی که یک زندانی آموزش می‌بیند و به درآمدزایی می‌رسد دیگر فکر برگشت به زندان به سرش نمی‌زند؛ بنابراین تصمیم گرفتیم در جایی این هنر را رواج دهیم که کمک کند معضلات شهرمان کم شود. اکنون ۱۰ کارگاه داریم که بزرگ‌ترین کارگاه سنگ‌تراشی در زندان چناران است. در آنجا آموزش می‌دهیم و پس از آزادی زندانیان، آن‌ها را به کار می‌گیرم.
نمایشگاه‌های بین‌المللی
در مفاتیج‌الجنانِ شیخ عباس قمی نقل شده است؛ امام رضا (ع) از نیشابور به طرف توس در حرکت بودند که متوجه می‌شوند یک سنگ‌تراش در کوه‌های سناباد مشغول کار است. امام دستور اتراق می‌دهند. پس از آنکه با ظروف سنگی از ایشان پذیرایی می‌کنند، امام به کوه تکیه می‌دهند و دعا می‌فرمایند خداوندا مردم را از این کوه، سود برسان و به غذا‌هایی که در دیگ‌ها و ظرف‌های سنگی این کوه می‌پزند برکت عطا فرما. به گفته معمر، سمبلِ سنگ هرکاره که دو عنصر منیزیم و آهن را دارد، دیزی سنگی است.
سنگ بی‌مثالی که دارای عناصر مفید و عاری از سلیس و ضرر است و هیچ جای دنیا، مشابه آن نیست. این هنرمند با بیان این مهم می‌گوید:، چون سنگ‌تراشی، هنرِ سنتی و بومی مشهد است برای عرضه آن به همراه گروهم به کشور‌های مختلف دعوت شدیم. همچنین اداره کل میراث فرهنگی و صنایع دستی و گردشگری و اداره فرهنگ و ارتباطات اسلامی بانی شدند و توانستیم در کشور‌های مختلف نمایشگاه‌های خوبی برگزار کنیم.
خوشبختانه در هر کشوری که محصولاتمان را عرضه کردیم مخاطبان خواستار بودند صنایع دستی این هنر را بخرند و استقبال خوبی داشتند. معمر با اشاره به صادرات صنایع دستیِ سنگی، از انگیزه‌اش برای شروع یک کارآفرینی بزرگ می‌گوید: اگر دولت مردان به این صنعت کمک کنند تا بتوانیم تولید را افزایش دهیم، صادرات محصولات سنگی کلید می‌خورد و می‌توانیم بزرگ‌ترین کارآفرینی را در مشهد رقم بزنیم. باید به فعالان رشته سنگ‌تراشی و قلم‌زنی کمک شود تا در کارگاه‌های خوب و با دستگاه‌های پیشرفته تولید داشته باشند. اگر این کمک ها، عملی شود، می‌توانیم تولیداتمان را به سمت صادرات سوق دهیم.
تسبیح رضوی
به گفته او حتی سنگ ریزه‌های سرپانتین، برای ساخت تسبیح قابل استفاده است: ما اکنون تسبیح رضوی را ثبت کرده‌ایم. اگر آستان قدس رضوی به صنعت ما کمک کند، با این تولیدات همه تسبیح‌های چینی از اطراف حرم امام رضا (ع) جمع‌آوری می‌شود و به عنوان یک صنعت بزرگ در جهان می‌درخشیم.
اما شیوع ویروس کرونا، باعث شده هنرمندان سنگ‌تراش از کار‌های تلفیقی جدیدشان، فقط یک رونمایی در نمایشگاه بین‌المللی داشته باشند و تولید انبوه و عرضه آن به بازار را به زمان دیگری موکول کنند. معمر با این مژده که کار‌های متنوع و فاخری تولید شده، می‌گوید: جمع سنگ‌تراشانی که با هم کار می‌کنیم، ۳۸۶ نفر هستیم که توانسته‌ایم با همکاری هم و در اردوگاه کاردرمانی چناران، بزرگ‌ترین نماد شهری سماور و قوری سنگی جهان را برای جانمایی در کوهسنگی بسازیم. امیدوارم بعد از کرونا رونمایی وسیعی از محصولات سنگی در مشهد داشته باشیم.
محصولاتمان را به‌روزرسانی کردیم
حامد پاسبان که ۳۴ ساله است از سال ۷۷ و با قلم‌زنی وارد عرصه فعالیت در این هنر شده است. او از شاگردان قدیمی استاد معمر است که در ساخت بزرگ‌ترین سماور سنگی نیز مشارکت داشته، می‌گوید: ما سعی می‌کنیم با مشکلات اقتصادی کنار بیاییم، اما بزرگ‌ترین مشکل سنگ‌تراشان، تخریب و تعطیلی معادن سنگ است.
او با اشاره به محصولات سنگی دیده و شناخته شده مثل هرکاره، قندان و گلدان بیان می‌کند: در گذشته چند قَلم محصول انگشت‌شمار تولید می‌شد و شاید برای کسی مقدور نبود وسایل تزئینی بخرد، اما ما اکنون آثارمان را به‌روز و مصرفی کرده‌ایم. همچنین ما دست‌کم هزار نمونه محصول با قلم‌های مختلف و با تلفیق سنگ و چوب و شیشه و مس و فلزات مختلف تولید می‌کنیم.
اعتبارمان زیر سؤال می‌رود
محمد معمر که از نوجوانی به واسطه شیوه ارتزاق پدر با هنر سنگ‌تراشی آشناست، درباره نظر جهانیان به این صنعت بومی مشهد می‌گوید: خیلی از کشورها، چون یا صنایع دستی ندارند یا محدود به یک محصول می‌شوند، وقتی می‌بینند با سنگ می‌شود چنین محصولاتی را تولید کرد، شوکه می‌شوند. وقتی در نمایشگاه‌های خارجی، خواص سنگ سرپانتین و اینکه می‌شود در آن غذا پخت و از خاصیتش بهره‌مند شد را توضیح می‌دهیم برایشان جالب است.
این هنرمند نیز درباره مشکلات شغلی‌اش می‌گوید: خودمان می‌توانیم مشکلات کوچک را برطرف کنیم، بزرگ‌ترین مشکلمان نبود مواد اولیه است. مثلا اجازه نمی‌دهند از سنگ‌های مرغوب کوه برداشت کنیم، بلکه اجازه برداشت از قسمت‌هایی را می‌دهند که سنگش مناسب کار ما نیست.
مدیرکل هماهنگی دستگاه‌های اجرایی شهرداری مشهد:
دنبال افزایش ظرفیت اشتغال صنایع دستی بومی هستیم
مدیرکل هماهنگی دستگاه‌های اجرایی شهرداری مشهد که مأموریتِ توسعه ظرفیت‌های تولید و اشتغال را پیگیری می‌کند، درباره رویداد سنگ و قلم می‌گوید: یکی از ظرفیت‌های مشهد، سنگ سرپانتین یا هرکاره است که به سه دلیل اهمیت دارد. نخست اینکه، سنگ ذکر شده تنها محصولی است که تمام مراحل تولید آن در مشهد انجام می‌شود، یعنی هم منبع مواد اولیه‌اش و هم فراوری‌اش در مشهد است. دومین موضوع استخراج و فراوری آن از سوی هنرمندان بومی است و مهم‌ترین دلیلش آن است که طبق روایات نقل شده، امام رضا (ع) نسبت به این سنگ عنایت داشتند و دعای خیر و برکت برای آن خواندند.
علی قناویزچی با اشاره به اینکه اکنون ۵۰۰ هنرمند در ۱۰۰ کارگاه تولیدی سنگ، مشغول به کار هستند، بیان می‌کند: تنها معدنِ فعالِ سنگ سرپانتین در مشهد، در مجاورت کوه‌پارک است که در روز، ۳۰۰ تا ۴۰۰ تخته سنگ از آنجا استخراج می‌شود: قصد داریم در کوه‌پارک و نزدیک این معدن سنگ، یک کارگاه تولیدی در اختیار بخش خصوصی قرار بدهیم تا در آنجا، مراحل استخراج تا فراوری انجام شود. همچنین برنامه بلندمدتی برای ساخت شهرک صنایع دستی سنگ سرپانتین (تولید تا فروش) داریم. در این زمینه، صحبت‌های اولیه با مسئولان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری انجام شده است.
این مسئول شهری هدف از برگزاری رویداد سنگ و قلم را که تا پایان دی در ایستگاه‌های خط یک قطار شهری در معرض دید عموم است؛ معرفی صنعت سنگ‌تراشی به عنوان یکی از برند‌های سوغات مشهد می‌داند و می‌گوید: سعی می‌کنیم در یکی، دو هفته آینده محصولات سنگی را در نگارخانه‌های شهر نیز به نمایش بگذاریم تا با حمایت از صنایع دستی بومی، ظرفیت اشتغال آن‌ها افزایش پیدا کند.
یکی دیگر از موضوع‌هایی که در حوزه مشاغل خانگی به وسیله اداره معین اقتصادی دنبال می‌شود؛ ساخت برند مشاغل خانگی مشهد در رشته عروسک‌سازی است. آموزش این کار رایگان است و افراد با حداقل سرمایه می‌توانند در خانه محصولات را تولید کنند.
قناویزچی توضیح می‌دهد: این محصول، چون ارزان است می‌تواند به عنوان سوغات و یک کار هویتی معرفی شود. در این رابطه با بخش خصوصی و دستگاه‌های متولی از جمله کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و سازمان صنعت، معدن و تجارت و اداره کار و رفاه اجتماعی (به عنوان متولی مشاغل خانگی) و کمیته امداد در حال رایزنی هستیم تا بتوانیم جشنواره دست‌ساز‌های عروسکی را برگزار کنیم.