بست و بست‌نشینی در تاریخ مشهد قدیم مفهومی سنتی بر پایه اعتقادات مردم بوده است. به باور خیلی‌ها، بست به مکان‌های خاصی گفته می‌شود، اما در فرهنگ‌های لغت به حریم امنی گفته شده است که انسان در پناه آن از تعرض مصون می‌ماند.
المیرا منشادی | شهرآرانیوز؛ بست و بست‌نشینی در تاریخ مشهد قدیم مفهومی سنتی بر پایه اعتقادات مردم بوده است. به باور خیلی‌ها، بست به مکان‌های خاصی گفته می‌شود، اما در فرهنگ‌های لغت به حریم امنی گفته شده است که انسان در پناه آن از تعرض مصون می‌ماند. در لغت‌نامه دهخدا نیز با معانی مختلفی آمده است؛ ازجمله پناه‌جستن به مرقد امامزاده، یا پناهگاهی که مردم در آن متحصن می‌شوند و نیز محوطه‌ای که اگر مقصری وارد شود، حکومت به او دست نمی‌یابد. مکان‌های بست‌نشینی بقاع متبرکه و مزار‌های امامزادگان جزو مکان‌هایی به شمار می‌آمد که ضابطان و عمال و حکام حکومت نمی‌توانستند به آن تعرض کنند و کسی را از آنجا بیرون بیاورند.
به هر روی، باوجود نامشخص‌بودن زمان پیدایش این پدیده اجتماعی، بست‌نشینی در جهان پیشینه‌ای طولانی دارد و بر اساس مستندات تاریخی، این سنت در ایران نیز از گذشته‌های دور وجود داشته است. اما در قالب و شیوه خاص، در عهد صفویه رونق یافته و با این عنوان در دوران قاجاریه با روشنی بیشتری ملاحظه می‌شود.
درباره چگونگی پیدایش بست‌نشینی و انگیزه‌های اولیه آن در مشهد قدیم، برخی بر این نظرند که این رسم از دوران‌های بسیار دور تاریخ و در اثر گرایش انسان به پرستش ایجاد شده است، اما به شهادت تاریخ، بست‌نشینی که وسیله‌ای بود برای طلب شفاعت و رهایی از آتش قهر الهی، به‌تدریج و بنا به نیاز جامعه، در برخی از دوران‌ها دامنه‌اش از امور اخروی و معنوی به مسائل اجتماعی تسری یافت. به‌گونه‌ای که پناه‌جستن در این مکان‌های مقدس گاه برای احقاق حق و تقاضای حمایت در برابر شر و ظلم حاکمان و قدرتمندان بود که مرجعی قانونی برای پاسخگویی آن وجود نداشت یا بدان امیدی نبود. با توجه به متون تاریخی، حرمت این مکان‌های مقدس تا بدان حد بوده است که سلاطین و حکام به سبب عقیده و باور قلبی یا از سر اجبار و به تأسی از باور عمومی جامعه، به رعایت این سنت و حفظ و احترام حریم این مکان‌های مقدس و امن پایبند بوده‌اند.
تاریخچه بست‌نشینی حاکی از آن است که باوجود اهمیت و قداست بست و بست‌نشینی، گاهی بست شکسته می‌شد. ازجمله نوشته‌اند که امیرکبیر، سالار را که در خراسان سر به شورش برداشته بود و پس از شکست از حسام‌السلطنه با یارانش در حرم حضرت رضا (ع) بست نشسته بود، از بست بیرون کشید و به مجازات رسانید.
با این حال، سنت بست‌نشینی به‌تدریج موقعیت و کارکرد خود را از دست داد. به‌گونه‌ای که اکنون از این سنت قدیمی فقط نام «بست» به یادگار مانده است و به بخشی از بنای حرم مطهر حضرت رضا (ع) اطلاق می‌شود که در ۴ قسمت غرب و شرق و جنوب‌غربی و شمال اماکن متبرکه قرار دارد و ۲ بست شرقی و غربی به همان بست‌های قدیم گفته می‌شود که بازسازی شده است.
این هفته نگاهی خواهیم انداخت به این سنت تاریخی. همچنین ۲ بست مهم، یعنی بست بالاخیابان و بست پایین‌خیابان را بررسی خواهیم کرد.
بست‌نشینی صفوی‌ها
اینکه از چه زمانی بست‌نشینی در اطراف حرم مطهر آغاز شده است، دقیقا مشخص نیست، اما سابقه آشکارتر و مشخص‌تر بست‌نشینی به عهد صفویه بازمی‌گردد که شهر مشهد بیشتر مورد توجه قرار داشت و در اثر اقدامات عمرانی، به‌ویژه احداث خیابان‌هایی در غرب و شرق صحن عتیق و جاری‌شدن نهر چشمه‌گیلاس از وسط این خیابان، شاید ۲ محوطه متصل به صحن در ۲ سوی شرق و غرب این مکان مقدس به وجود آمد که از مکان‌های دیگر برای بست‌نشینی مناسب‌تر بود. از این دوران به بعد این ۲ محوطه مهم‌ترین مکان‌های بست‌نشینی شدند.
در عهد قاجاریه که اماکن متبرکه در مرکز شهر قرار داشت، هماهنگ با بافت قدیم، مدخل‌های ورودی حریم رضوی، به‌ویژه ۲ محوطه موجود در غرب و شرق صحن عتیق، اهمیتش را به‌عنوان مکان‌های مهم بست‌نشینی حفظ کرد، اما مناطق دیگر در محدوده حرم نیز اعم از صحن و رواق‌ها و حتی تعدادی از منازل و دکان‌های محلات مرکزی مشهد قدیم که متصل به ابنیه متبرکه بودند، همچنان به‌عنوان محدوده مقدس و امن مورد احترام و محل بست‌نشینی باقی ماند.
پیدایش بست بالاخیابان و پایین‌خیابان
قداست بست‌ها باعث شده بود تا مردم و حکام وقت احترامی خاص برای این مکان‌ها قائل باشند. به‌طوری‌که ورود مأموران دولتی با لباس رسمی و سلاح و نیز ورود غیرمسلمانان به این مناطق ممنوع بود و مرز بست در آن قسمت از خیابان که متصل به محدوده حرم می‌شد، معمولا با یک رشته زنجیر آویخته در درگاه‌ها یا نصب و استقرار حائلی از چوب، فلز و ... مشخص و مجزا می‌شد.
پیدایش فضایی شبیه محوطه‌ای که هم‌اکنون در ۲ سمت شرق و غرب صحن انقلاب وجود دارد، همراه با مرمت و بازسازی محوطه بست‌های بالا و پایین خیابان در اواخر عهد قاجاریه صورت گرفت و ابتدا در سمت شرق صحن عتیق و در حدفاصل ایوان شرقی (نقاره‌خانه) و پایین‌خیابان دیواری آجری با چند دهنه ورودی احداث شد و بدین‌ترتیب حریم حرم مطهر از بدنه شهر مجزا شد و یک رشته زنجیر نیز به علامت بست به دروازه بزرگ وسط آویخته شد. مکان جدید به بست سفلا یا بست پایین‌خیابان معروف شد که بعد‌ها به اختصار بست پایین نامیده شد. با اقتباس از بست پایین‌خیابان، در ضلع غربی صحن عتیق نیز دیواری آجری با چند دهنه و تقریبا با همان ارتفاع و مشخصات ظاهری ساخته شد و بست بالاخیابان یا بست علیا نامیده شد.
درباره وجه تسمیه ۲ بست قدیمی مشهد، بنا به مستندات تاریخی، می‌توان احتمال داد که واقع‌بودن بست غربی در بالاسر مبارک و بست شرقی در پایین پا، دلیل نامیده‌شدن این مکان‌ها بوده است. قول دیگری نیز در این زمینه وجود دارد و علت نام‌گذاری این مکان‌ها را بالا و پایین بودن نهری دانسته‌اند که از وسط صحن عتیق به طرف قلعه‌خیابان جاری بوده است.
نمای ظاهری بست‌ها که در آغاز آجری و بدون هیچ‌گونه تزیین بوده است، در اواخر عهد احمدشاه قاجار، دوران نیابت تولیت ظهیرالاسلام، تجدید بنا و مزین به کاشی‌کاری شد و در سال۱۳۲۹، یعنی دوران نیابت تولیت محمود بدر، روی قسمت پوشیده‌شده نهر در صحن بالا و پایین، باغچه‌هایی احداث شد و فاصله میان ۲ بست ۳۵۷متر بود؛ بنابراین تا بازسازی‌های اخیر در اماکن متبرکه ۲ بست قدیم وجود داشته است که همان بست‌های بالا و پایین خیابان نامیده می‌شد و از ۲ سمت شرق و غرب صحن عتیق، حریم رضوی را به بدنه قدیمی شهر متصل می‌ساخت.
در سال۱۳۴۱، یعنی دوران نیابت تولیت سیدجلال‌الدین تهرانی، که ساختمان بنا کهنه و فرسوده شده بود، در اجرای طرحی جدید بنای بست‌ها برچیده شد و با همان ساختار قبلی، اما در سبکی بدیع بازسازی شد و تزییناتی روی بدنه بنا صورت گرفت.
در تغییرات اخیر و هم‌زمان با احداث ۲ بست جدید در‌های بزرگ و پایه‌ها برداشته شد و کف و ازاره بست‌ها با سنگ مرمر پوشش یافت و دیوار‌ها و سردر و سقف و ایوان‌ها کاشی‌کاری شد و با باغچه‌هایی برجسته با آب‌نما‌های سنگی و تیر‌های برق بسیار زیبا تزیین یافت. بدین ترتیب ۴ بست در محدوده اماکن متبرکه ایجاد شد و به نام ۴ تن از دانشمندان و علمای برجسته اسلام نام‌گذاری شد.
بست سفلا (پایین‌خیابان)
بست سفلا که اکنون بست شیخ حر عاملی نام‌گذاری شده، به قولی نخستین بست احداث‌شده در اماکن متبرکه است. این بست شامل محوطه‌ای بود که از محل تقاطع فلکه تا ایوان و سردر شرقی صحن عتیق (انقلاب) ادامه داشت. طول داخل بست ۳۰/۱۱۵ متر و عرضش ۹۰/۲۹ متر بود و کف صحن که از زیر آن نهر خیابان عبور می‌کرد، آسفالت شده و در وسط با گل‌کاری زینت یافته بود و سمت جنوب و بخشی از ضلع شمالی بست مغازه‌هایی وجود داشت. در بخشی دیگر از ضلع شمالی، ساختمان مدرسه دینی قدیم خیرات‌خان قرار گرفته بود.
بنای سردر و ایوان‌های ورودی بست در بازسازی‌های سال‌های ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ برچیده شد و به‌صورت جدید و نظیر بنای ورودی بست علیا ساخته شد که ۵ دهنه به طول ۳۰متر و قطر ۱۲۵سانتی‌متر و ۷۰/۸متر ارتفاع داشت. کف و ازاره بنا کاشی‌کاری شد و با کتیبه‌هایی مرقوم به آیات قرآنی مزین شد. بست شیخ حر عاملی واقع در شرق صحن عتیق، از غرب به صحن انقلاب و از شرق از طریق ورودی‌های بزرگی که با فاصله در مقابل بست قرار دارد، به خیابان نواب‌صفوی (پایین‌خیابان سابق) مرتبط است و ۱۱۵متر طول و ۲۹متر عرض دارد.
بست علیا (بالاخیابان)
بست بالاخیابان شامل سردر بزرگ چنددهنه، اندکی پس از احداث بست پایین‌خیابان احداث شد و در عهد قاجاریه و دوران نیابت تولیت ظهیرالاسلام تجدیدبنا شد و با کاشی‌های مرغوب زینت یافت.
این بست که بست شیخ طوسی نام‌گذاری شده است، در سال۱۳۲۹، در عهد نیابت تولیت بدر، هم‌زمان با تعمیر و مرمت بست پایین و پوشیده‌شدن روی نهر وسط خیابان در محدوده بست، دیوار‌ها و سردر و کف بازسازی شد. در سال۱۳۴۱ و در دوران نیابت تولیت سیدجلال‌الدین تهرانی، طرح جدیدی به اجرا درآمد و بنای بست از بنیان برچیده شد و در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴، در دوران نیابت تولیت سپهبد عزیزی، بنای سردر بست با همان ساختار قبلی و به سبک جدید بازسازی شد و تزییناتی در آن انجام شد و دیواری در مدخل بست در ۵ دهنه به طول ۲۰متر و قطر ۱۳۵سانتی‌متر و ارتفاع ۷۰/۸متر بنا شد، به‌طوری که دهانه وسط بزرگ‌تر و دارای یک سردر بود و ۲ دهانه در ۲ طرف درگاه بزرگ و ۲ دهانه کوچک‌تر در اطراف آن‌ها ساخته شد و روی آن با مقرنس‌بندی و کتیبه‌کاری که مرقم به اسمای الهی شده بود،زینت یافت.
کتیبه‌ای به طول ۴متر و عرض ۷۵سانتی‌متر بر آن منبت شده بود و در لچک زیر کتیبه سیمرغی منقوش بود و اطراف آن با طرح‌های اسلیمی و گل‌های بزرگ شاه‌عباسی مزین شده بود و روی پایه‌ها با طرح ترنج‌بندی و ۲ لچک بزرگ در ۲ طرف سردر با زمینه قهوه‌ای به سبک زینت‌کاری عهد صفوی آراسته شد. پایه‌های بنا با سنگ مرمر و قسمت‌های دیگر دیوار‌ها با کاشی معرق و کتیبه‌هایی به خط محمدحسن رضوان تزیین شد و زیر طاق و سردر با نقشهای گره همراه با ۱۰ شمسه منبت به سوره‌های قرآنی زینت یافت.
طول بست بالا ۸۶متر و عرض آن ۳۰متر بود و کف آن آسفالت شد. در وسط بست و روی قسمت پوشیده نهر، باغچه‌ای طراحی و گل‌کاری شد و در سمت شمال و جنوب بست مغازه‌ها و دکان‌ها و بازارچه‌ای بود که ملک آن متعلق به آستان قدس بود و در محل آشپزخانه سابق خدام و مهمان‌خانه زواری آستانه قرار داشت و قسمت فوقانی مغازه‌ها در ضلع شمالی بست مهمان‌خانه‌ای ساخته شده بود که جزو مستغلات آستانه و در اجاره بود.
قسمت‌های مختلف بست علیا در دوران‌های مختلف مرمت و بازسازی شده است، ازجمله در تعریض میدان فلکه، سردر‌ها و دیوار بست در آخرین سال‌های قبل از پیروزی انقلاب برچیده شد و در بازسازی‌های پس از پیروزی انقلاب، پایه‌هایی احداث شد و در‌های بزرگ بر آن‌ها نصب شد و بست بالا که از سطح صحن کهنه بالاتر بود، با آن هم‌سطح شد.
بست شیخ بهایی
این بست از بنا‌های جدید آستان قدس رضوی است که بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در جنوب‌غربی اماکن متبرکه و جنوب رواق دارالولایه و بین صحن قدس و جمهوری احداث شده است. ۷۵/۳۱متر طول و ۱۲۹متر عرض دارد و از شمال از طریق در وسط ایوان بزرگ و ۲ درگاه داخل ایوان‌های کوچک‌تر طرفینی با راهرو به رواق دارالولایه و مدرسه دودر پریزاد و با یک ممر به مسجد گوهرشاد و نیز آسایشگاه خدام و بخش روشنایی حرم مطهر راه دارد.
از جنوب متصل به صحن جدید و در دست ساختمان جامع رضوی خواهد بود و از ضلع شرقی با یک سردر به ایوان غربی مسجد گوهرشاد مرتبط است و با یک راهرو به شبستان‌ها و صحن مسجد گوهرشاد و با یک در بزرگ از طریق ایوان غربی به صحن قدس متصل می‌شود و در ضلع غربی با یک هشتی به رواق دارالرحمه و با یک راهرو دیگر به صحن جمهوری راه دارد و ساختمان جدید کتابخانه مسجد گوهرشاد نیز در بخش میانی ضلع غربی بست واقع شده و در قسمت انتهایی ضلع غربی ساختمان، اداره فرش آستان قدس قرار
گرفته است.
بست شیخ طبرسی
این بست نیز بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ساخته شده و محدوده آن در تعریض فلکه و تخریب سال‌های پیش از پیروزی انقلاب تا حدی مشخص بود.
این محوطه از جنوب و از طریق در داخل ایوان به صحن انقلاب متصل است و از شمال با فاصله و از طریق ورودی‌های بزرگ جدیدالاحداث به خیابان طبرسی راه دارد. دارای ۵/۸۶متر طول و ۲۴متر عرض است.
گلدسته طلایی بالای ایوان عباسی زینت‌بخش بست شیخ طبرسی و زیبایی‌های موجود از کاشی‌کاری، کتیبه‌نویسی، و پوشش سنگ مرمر در ازاره بست و کف بنا و باغچه برجسته مجهز به نرده‌های آهنی و تیر‌های برق میانی و آب‌نمای سنگی جلب توجه می‌کند. ۴ بست یادشده اکنون بسیار پررفت‌وآمد است و به‌دلیل قدمت و زیبایی و نوع معماری اسلامی، از اماکن مهم حریم رضوی است.
هرچند بست‌نشینی امروزه منسوخ شده است و حتی در جوار حرم حضرت رضا (ع) نیز معمول نیست، واژه «بست» و اصطلاح «بست‌نشینی» در ادبیات تاریخی مشهد همچنان به یادگار باقی
خواهد ماند.
بست‌ها در قدیم محل کسب‌وکار هم بودند
غلامرضا آذری‌خاکستر- بست و بست‌نشینی در حرم مطهر سابقه‌ای طولانی دارد، به‌خصوص عده‌ای برای دادخواهی، تظلم و مجرمان برای فرار از مجازات بست می‌نشستند. در دوره قاجار بست پرترددترین مسیر برای ورود و خروج زائران و مجاوران محسوب می‌شد. علاوه بر این، مجموعه بست‌ها طوری بنا شده است که زائر می‌توانست محل اسکان و فروشگاه‌هایی را برای تهیه نیازهایش در داخل محدوده بست پیدا کند. اجاره این مغازه‌ها که طالبان زیادی داشت، از مغازه‌های مشابه خارج از منطقه بیشتر بوده و هست.
درواقع حریم حضرت رضا (ع) از بست آغاز می‌شود و در گذشته مأموران دولتی و عمال حکومت‌ها نمی‌توانستند از این نقطه فراتر بروند و اداره و انتظامات بست‌ها در اختیار کارگزاران آستان مقدس بود. طبق گزارش منابع تاریخی، در قدیم اتباع خارجی حق ورود به بست را نداشتند. به قولی در مشهد رعایت حدود بست و تحصنگاه یک قانون کاملا مذهبی بود و از ورود غیرمسلمانان به بست جلوگیری می‌شد.
سفرنامه «از خراسان تا بختیاری» ضمن توصیف بست، به حدود آن پرداخته و راجع به ویژگی‌های آن نوشته است: «در وسط خیابان یک محوطه بزرگ چهارضلعی دیده می‌شود که آنجا را محل بست می‌گویند. بنا‌های آستانه مقدس نیز در همین میدان واقع شده است. در مدخل آن زنجیر‌های سنگین آهنی کشیده شده است. چندسال قبل عکاس‌باشی شاه ایران به مشهد آمد و با لباس اروپایی در این محوطه وارد شد، ولی چندنفر ملا به گمان اینکه یک سیاح خارجی است، به‌قدری او را زدند که از پا درآمد و روی زمین افتاد و اگر اتفاقا در همین موقع چندنفر از آشنایانش نمی‌رسیدند و او را از مهلکه نجات نمی‌دادند، بدرود حیات گفته بود. شناختن این محوطه برای خارجیان خالی از اشکال نیست. زیرا که به غیر از ۲ در زنجیردار در جا‌های دیگر علامت و نشان‌های دیگری دیده نمی‌شود. کوچه‌های تنگ و پرپیچ‌وخمی به این محوطه منتهی می‌گردد؛ بنابراین اشخاص خارجی باید با نهایت احتیاط در این کوچه‌ها رفت‌وآمد نمایند تا مبادا ندانسته به این محوطه وارد شوند و گرفتار خطر گردند.»
در گذشته از لحاظ تجاری بست‌ها محل کسب‌وکار هم محسوب می‌شدند. بنا بر اطلاعات مندرج در طومار عضدالملک، مهم‌ترین مشاغل داخل بست سفلا (پایین‌خیابان، شیخ حر عاملی) عبارت بودند از: عصاری، سراجی، شمشیرسازی، حجاری، دلاکی، بقالی، خبازی، قصابی، حلوافروشی، سبزی‌فروشی، طباخی و قنادی. این بست در زمان نیابت تولیت اسدی تجدیدبنا شده است. اما در دوره معاصر بست از یک سو محل ارتباط فضای بیرونی آستان قدس با فضای شهری است و از دیگر سو به صحن مطهر مسدود می‌شود و نخستین مکانی است که هر زائری برای راه‌یافتن به صحن مطهر باید از آن عبور کند. بست حالت برزخ دارد. فضایی بین زندگی معنوی و زندگی مادی و عادی است.
بست علیا از دیگر بست‌های مهم و قدیمی حرم مطهر است. این بست در طول تاریخ نام‌هایی، چون بست بالاخیابان و بست شیخ طوسی داشته و در گذشته مکانی برای تجارت و ارائه خدمات به زائران و مجاوران بارگاه امام رضا (ع) بوده است. مهم‌ترین مشاغلی که داخل بست علیا بوده‌اند، عبارت‌اند از: کلاه‌دوزی، خبازی، عصاری، حجاری، چاقوسازی، سوهان‌سازی، نجاری، چیت‌سازی، صابون‌فروشی، تنباکوفروشی، نخودبریزی، صرافی، حدادی، کاشی‌فروشی، علافی، نمدمالی و غیره.
علی مؤتمن، نویسنده کتاب «تاریخ آستان قدس»، در شرح بست علیا در دوره قاجار و پهلوی، ضمن اشاره به جزئیات بست، نوشته است: «قسمتی از بالاخیابان از محل تقاطع خیابان فلکه تا ایوان و سردر غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالاخیابان می‌گویند. سمت مغرب بست سابقا دیواری آجری و ساده دارای سه دهانه برای رفت‌وآمد بوده است و اغلب اوقات زنجیری هم به‌عنوان علامت بست (مأمن) بر آن می‌آویختند.
اواخر سلطنت قاجاریه (زمان نیابت تولیت مرحوم ظهیرالاسلام) به‌جای دیوار آجری قدیم، بنایی وسیع‌تر و بهتر بر آن قرار دادند. چون با گذشت زمان، این بنا کهنه و روبه‌خرابی می‌رفت و وضع نامطبوعی به خود گرفته بود، در سال ۱۳۴۱ شمسی، زمان نیابت تولیت سیدجلال‌الدین تهرانی، تصمیم به تعویض بنا گرفته شد و بنای سابق برچیده شد. سپس در زمان سپهبد امیر عزیزی، بنای زیبا و مجللی در این محل ساخته شد. سپهبد امیر عزیزی آقای بهادری، رئیس هنرهای زیبای اصفهان، را برای طراحی بست دعوت کردند. او نقشهای طرح کرد که از نظر فنی تکمیل نبود و فقط برای یک روی بست طرح شده بود. به همین خاطر فقط یک طرف بست از همان نقشه اقتباس شد و کار‌های دیگری جهت تکمیل بنا بر آن افزوده شد. از وسط بست علیا زیر آسفالت، نهر خیابان می‌گذرد که به صحن عتیق می‌رود.»
منابع:
۱. ویکی پدیا
۲. کتاب «بست و بست نشینی» از دکتر عباس خالصی
۳. اسناد آستان قدس رضوی
۴. پژوهش‌نامه تاریخی دانشگاه آزاد اسلامی - تابستان ۹۸