انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، مراسم بزرگداشتی برای مرحوم استاد حسین خدیو جم ادیب، نسخه‌پژوه و مترجم مشهدی به صورت مجازی برگزار کرد. در ادامه، چکیده‌ای از صحبت‌های حاضران در بزرگداشت مرحوم خدیو جم، پیش روی شماست.
لیلا کوچک‌زاده | شهرآرانیوز - انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، مراسم بزرگداشتی برای مرحوم استاد حسین خدیو جم ادیب، نسخه‌پژوه و مترجم مشهدی به صورت مجازی برگزار کرد.
در این مراسم، حسن بلخاری قهی رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، توفیق سبحانی عضو شورای علمی انجمن، مهدی ماحوزی عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد اسلامی و احمد تمیم‌داری عضو هیئت علمی گروه ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی و جهانگیر الماسی بازیگری که چندین سال در کنار آن مرحوم فعالیت داشته، سخن گفتند.
خدیو جم زاده ۱۳۰۶ خورشیدی در مشهد است. او دانشجوی اولین دوره کارشناسی زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه فردوسی مشهد بود و از محضر استادانی مانند علی‌اکبر فیاض و غلامحسین یوسفی بهره‌مند شد. این پژوهشگر برای پیشرفت بیشتر به تهران رفت و آنجا نیز به مرور با مشاهیر ادب و سیاست همنشین شد و از حمایت اولیای وزارت فرهنگ و هنر همچون ایرج افشار، پرویز ناتل خانلری و. بهره برد. در سال ۱۳۴۴ از دانشگاه بیروت دکترا گرفت. او عاشق علم‌ورزی بود و برای انجام کار‌های پژوهشی سفر‌های بسیاری به کشور‌های گوناگون انجام داد. مدتی نیز رایزن فرهنگی ایران در افغانستان بود.
خدیو جم سرانجام در سال ۱۳۶۵ و در پنجاه‌ونه‌سالگی، به دلیل شدت‌یافتن بیماری قند و آسم در مشهد درگذشت و مطابق وصیتش در بقعه هارونیه در جوار گور ابوحامد محمد غزالی که سال‌ها برای تصحیح آثارش زمان گذاشت، به خاک سپرده شد. از آن مرحوم، ۲۸ اثر به جای مانده که مهم‌ترین آن‌ها تصحیح و ترجمه «احیاء علوم الدین» ابوحامد غزالی در ۸ جلد و «کیمیای سعادت» و همچنین ترجمه کتاب «آن روزها» اثر طه حسین است.
در ادامه، چکیده‌ای از صحبت‌های حاضران در بزرگداشت مرحوم خدیو جم، پیش روی شماست.
ناچار به خودشکنی شد
حسن بلخاری قهی، رئیس انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، حسین خدیو جم را دانشجویی شیفته دریافت علم دانست که عاشق دانایی بود و در تعریف خاطره‌ای از زندگی‌نامه او گفت: خدیو جم پس از گرفتن مدرک پنجم متوسطه، آرزو داشته مهندس شود و به مدرسه فیوضات مشهد می‌رود، اما مدیر مدرسه اشکال‌تراشی می‌کند که، چون زن و فرزند دارد، نمی‌تواند ادامه تحصیل دهد. خدیو جم در این خاطره، از کلمه «خودشکنی» استفاده می‌کند و می‌گوید که ناچار به خودشکنی شدم. شعاری که در زندگی کمتر به آن دست زده بودم. او از مدیر مدرسه خواهش می‌کند، سد راه تحصیلش نشود و اجازه بدهد از پشت پنجره کلاس از مباحث استفاده کند و همین اتفاق می‌افتد.
بلخاری قهی در ادامه صحبت خود بیان کرد: بن‌مایه حقیقی معرفت و علم، ارتقای آن و تلاش برای کسب آن نیست، بلکه شیفتگی به دریافت علم است. همچون سقراط، شهید راه حکمت که می‌گفت او را «سوفیست» (به معنی دانشمند)، نخوانند بلکه به او «فلاسوفیست» بگویند؛ یعنی آنکه عاشق دانایی است و به نظر این پژوهشگر، هر که زندگی مرحوم خدیو جم را می‌خواند همین شیفتگی به علم‌اندوزی را درباره او نیز درمی‌یابد.
به گفته این پژوهشگر، نقشی که امام محمد غزالی در تاریخ فرهنگ اسلامی ما داشت، پروراننده روح شیفته مرحوم خدیو جم بود. او تصریح کرد: در تصحیح و ترجمهِ برجسته‌ترین آثار غزالی با نام خدیو جم رو‌به‌رو می‌شویم. آن مرحوم، ۱۵ سال از عمرش را به ترجمه و تصحیح «احیا علوم الدین» غزالی پرداخت و همچنین چکیده فارسی این اثر با نام «کیمیای سعادت» را نیز تصحیح کرد و تمام این‌ها حاکی از عشق او به آثار غزالی است و نشان از ارادت جان و جهان و ذهن و زبانش به شیخ توس. چنانکه وصیت می‌کند در توس و در کنار آرامگاهی منسوب به غزالی دفن شود.
به گزین بود
به گفته توفیق سبحانی، مولوی‌پژوه و عضو شورای علمی انجمن آثار و مفاخر فرهنگی ایران، مرحوم خدیو جم در تصحیح و ترجمه آثار به گزین بوده است. او گفت: «احیا علوم الدین» غزالی از بزرگ‌ترین کتاب‌های دنیای اسلام و به زبان عربی است و عرب‌زبان‌ها آن را برای آموختن زبان عربی می‌خوانند. کتابی که مولانا بیشترِ اندیشه‌های خود را از آن گرفته و از شیوه بحث و نظر، اثری عمیق براو به جا گذاشته است. «کیمیای سعادت» نیز ترجمه‌ای از احیای علوم به فارسی است؛ و مرحوم خدیو هر دو کتاب را تصحیح کرده است.
این استاد ادبیات فارسی در ادامه خاطرنشان کرد: خدیو جم با ترجمه کتاب «الایام» طه حسین، به‌گزینی خود را در این زمینه نیز نشان داده است. این ادیب مصری، نابینا بود، اما منتقد سینما. من ۱۵ سال پیش کتاب «آن روزها»ی طه حسین را خواندم و بخشی از آن را با متن عربی‌اش مقایسه کردم. خدیو جم، این کتاب را به نحوی شیرین به فارسی برگردانده است.
او همچنین به ترجمه عنوان کتاب اشاره کرد و گفت: در فرهنگ معین، ایام به معنای روزها آمده است، اما خدیو جم با هوشیاری الف و لامِ «الایام» را نیز در ترجمه در نظر گرفته و آن را آن روزها ترجمه کرده است.
آسان‌گرایی را برنمی‌تافت
دکتر مهدی ماحوزی دیگر پژوهشگر حاضر در این مراسم نیز «احیابرعلوم الدین» را کتابی به سان دایره‌المعارف جهان اسلام و دارای فقه و کلام و اخلاق و ادب دانست و گفت: اگر تمام آثار اسلامی از بین برود، احیابرالعلوم پاسخگوی همه نیاز‌های یادشده خوهد بود. سپس اضافه کرد: خدیو جم بسی سخت‌کوش بود و آسان‌گرایی را بر نمی‌تافت. کار‌های اصیل را بر کار‌های نام‌آور و نه چندان ماندگار ترجیح می‌داد و تصحیح آثار غزالی به‌ویژه «احیاء العلوم» نیز از این دست کار‌ها بود که ۱۵ سال برای آن زمان گذاشت و ۱۴ نسخه موجود در ایران و جهان را برای تصحیح آن دید.
او در ادامه گفت: خدیو جم اگر در کسی جوهری می‌دید که آن را در پیشرفت خود مؤثر می‌دانست، تا دانستن آن جوهر، آرام نمی‌گرفت.
توجه به عربی معاصر
«یکی از کار‌های مهم خدیو جم، تحصیل در رشته زبان و ادبیات فارسی و یادگیری زبان عربی و ادبیات عرب و به‌ویژه عربی جدید در ترجمه، مکالمه و آموزش و تدریس آن بود» احمد تمیم‌داری، ادیب و زبان‌شناس با بیان این مطلب گفت: تمام استادان می‌دانند کسانی که در رشته ادبیات فارسی تحصیل می‌کنند اگر به ادبیات عربی نپردازند، معلوماتشان ناقص است. چنانکه زبان فارسی عربی و ترکی و زبان‌های آسیایی به هم ارتباط دارند. تمیم‌داری در ادامه گفت: خدیو جم، ۷ سال به عتبات عالیات رفت و زبان عربی روز را آموخت. او فقط به عربی متون قدیم توجه نکرد و عربی معاصر را نیز آموخت.
این استاد ادبیات فارسی دانشگاه علامه طباطبایی خاطرنشان کرد: او در میان صد‌ها هزار کتاب به زبان عربی به چند کتاب مشخص پرداخته است. تصحیح کتاب «عقاید فلسفی ابوالعلا» معری به عنوان فیلسوفی برجسته است که شخصیتی خاص از نظر آرای فلسفی و اشعارش دارد. همچنین تصحیح «احصاء العلوم» فارابی نیز کاری ویژه است. این کتاب درباره علم زبان در منطق و ریاضیات است.
او همچنین به ملاقات خدیو جم با طه حسین در مصر نیز اشاره کرد و گفت: هم‌خوانی بسیاری بین زندگی طه حسین و خدیو جم به‌ویژه در دوران کودکی آن‌ها وجود دارد؛ و هر دو شخصیت از کودکی به علم‌آموزی و دانش توجه داشته‌اند. کتاب آن روزها نیز با اینکه زندگی طه حسین است، اما شرح حال مردم مصر و دانشگاه الازهر نیز بیان شده که از نظر تاریخی بسیار اهمیت دارد.
غلط‌گیری کیمیای سعادت
جهانگیر الماسی، بازیگر پیشکسوت به عنوان آخرین سخنران این مراسم، به آشنایی خود با حسین خدیو جم اشاره کرد و گفت: با آن مرحوم از سال‌های بعد از انقلاب آشنا شدم. ایشان در سفارت فرهنگی استان‌های اتحاد جماهیر شوروی مسئولیت داشت و مأموریتش جمع‌آوری گنجینه معارفی بود که به صورت کتب متعدد در کتابخانه‌های استان‌های اتحاد جماهیر شوروی محفوظ بود.
من هم آن زمان دانشجویی هجده‌ساله بودم که در دعوت به محفلی خانوادگی با استاد حسین خدیو آشنا شدم. محفلی که روی فرهنگ ایرانی کار می‌کردند. ایشان به من و چند تن دیگر مأموریت‌های ادبی می‌داد که خیلی از آن چیزی آموختم. مثلا در خاطر دارم که بیتی از حافظ را به من داد و گفت برو تأویل این بیت را پیدا کن. آن بیت این بود:
ساقی حدیث سرو و گل و لاله می‌رود
وین بحث با ثلاثه غساله می‌رود
به گفته جهانگیری، خدیو جم، غلط‌گیری «کیمیای سعادت» را برای چاپ دوباره به عهده او سپرده بوده است.