می‌گویند ۲۰ درصد ترک اعتیاد سم‌زدایی بدنی و دوری از ماده مخدر و ۸۰ درصد خواست فرد برای ماندن در پاکی است. باوجود این‌همه آمار معتاد به‌راستی کدام روش ترک اعتیاد مؤثرتر و پایدارتر است؟ و اگر قرار باشد روشی را به یک معتاد توصیه کنید، کدام روش خواهد بود؟
تکتم جاوید | شهرآرانیوز؛ آن قدیم‌ها همه همتشان، بستن دست و پای معتاد به تخت بود و منتظرماندن تا آن‌قدر زجر بکشد که سم تریاک از بدنش خارج شود. آنچه شنیدیم و در فیلم‌ها دیدیم، یک‌هفته‌ای بود که به همین منوال می‌گذشت. بند‌ها را باز می‌کردند و به آن فرد لقب «پاک» می‌دادند. روش همین بود که معتاد بدون هیچ جایگزینی و در خانه، تریاک را کنار بگذارد. ترک ناگهانی یا «یابویی» عوارض خطرناکی، چون تشنج و غش، حمله قلبی، سکته، توهم و هذیان را هم به همراه داشت، ولی چاره دیگری نبود. همه دانش آن‌ها از ماده مخدر و روش ترک، همین بود.
سال‌ها بعد، افزایش شمار معتادان، تنوع و تغییر در موادمخدر از سنتی به صنعتی باعث شد کلینیک‌های ترک اعتیاد و کمپ‌های با مجوز و بدون مجوز، وارد کارزار ترک معتادان شوند. صد‌ها مرکزی که به این کار مشغول‌اند هنوز نتوانسته‌اند درصد آمار قطعی ترک و بیشترین ماندگاری در آن را ارائه دهند. می‌گویند ۲۰ درصد ترک اعتیاد سم‌زدایی بدنی و دوری از ماده مخدر و ۸۰ درصد خواست فرد برای ماندن در پاکی است. باوجود این‌همه آمار معتاد به‌راستی کدام روش ترک اعتیاد مؤثرتر و پایدارتر است؟ و اگر قرار باشد روشی را به یک معتاد توصیه کنید، کدام روش خواهد بود؟
از ترک‌کردن ناامید شدم
یکی از مشتری‌های ثابت کلینیک ترک اعتیادی در مرکز شهر است. چهارماهی شده که متادون مصرف می‌کند. نیما دانشجوی سال دوم مهندسی مکانیک بود که اولین‌بار پا‌به‌پای هم‌خانه‌اش مواد مخدر را تجربه کرد. از تریاک شروع شد و خیلی زود به مواد مخدر صنعتی رسید؛ گل.
سه‌سالی از ماجرا گذشته، درسش را با هزار بدبختی تمام کرده و می‌خواهد برگردد شهرستان تا به سفارش یکی از آشنایان استخدام شود. حالا به فکرش افتاده مواد را ترک کند؛ «خانواده‌ام نمی‌دانند، اما برادر بزرگم بو‌هایی برده‌بود. از ترس اینکه بقیه بفهمند، دارم می‌روم کلینیک. اما در جمع دوستانم باز مواد می‌کشم. به نظر من ترک کردن کامل مواد محال است. برگردم شهرستان نمی‌دانم چطور اعتیادم را پنهان کنم. آنجا نمی‌شود به این راحتی به کلینیک سر زد؛ همه شهر می‌فهمند.»
مینوی سی‌و‌چهارساله مراجع یکی از روان‌شناسان حوزه اعتیاد است که از یک ماه پیش به آنجا می‌آید؛ «من دوبار پیش از این خودم را در خانه حبس کردم، اما درد روز اول نگذاشت دوام بیاورم و برگشتم سراغ شیشه‌ای که از یک‌سال پیش و به‌خاطر لاغری می‌کشیدم. کلی پرس‌و‌جو کردم که شنیدم باید به روان‌پزشک هم مراجعه کنم. به‌سختی هزینه جلسه‌ای ۸۰هزارتومان را می‌دهم، اما فکر نمی‌کنم سه یا چهار جلسه دیگر بتوانم ادامه بدهم. دوستان خودم را دیدم که بار‌ها ترک کردند و باز مواد کشیدند. من که از ترک‌کردن ناامیدشده‌ام، ولی چاره دیگری ندارم. کاش روش ارزان‌تری وجود داشت.»
مراکز ترک اعتیاد، مؤثرند، ولی کافی نیستند
از روش‌های فرعی، غیرعلمی و غیراصولی که تنها جیب فرد را خالی یا زمان او را تلف کرده و در بدترین حالت مشکل دیگری هم به دردهایش اضافه می‌کنند، می‌گذریم، اما چند روش تأییدشده و رایج در کشورمان وجوددارد که هرکدام تاحدی برای برطرف‌کردن مشکل معتادان مؤثرند، اما کافی نیستند.
روان‌شناسان تمایل اندکی به کارکردن در حوزه اعتیاد دارند؛ زیرا هم زمان‌بر است و هم به دلیل رهاکردن جلسات درمان از‌سوی فرد معتاد، به سرانجام نمی‌رسد. اما زهرا واحدی، کارشناس ارشد روان‌شناسی بالینی و درمانگر چندساله و پرتجربه حوزه اعتیاد، در یک کلینیک ترک مشغول به کار است.
به این نکته اشاره می‌کند که روش‌های رایج ترک اعتیاد را نمی‌توان به‌طور مشخصی دسته‌بندی کرد. گاهی دو روش هم‌زمان استفاده می‌شود. زمانی گفته می‌شد افرادی که تعداد دفعات مصرفشان زیاد است نمی‌توانند فقط محرومیت از مواد داشته‌باشند و باید از روش ماتریکس استفاده کنند که تمرکز آن بر مشاوره، روان‌درمانی و به‌ویژه خانواده‌درمانی بود.
استفاده از درمان دارویی با متادون یا بوپرنورفین هم روش دیگری برای ترک است. واحدی از کلینیک‌های سرپایی ترک اعتیاد می‌گوید که «معتادان مختارند هر زمان که بخواهند به آنجا مراجعه کنند و داروی خود را تحویل بگیرند.» روش سوم هم بیشتر مربوط به خانواده‌هایی است که از وضعیت معتاد خود کلافه شده‌اند یا افرادی که به‌عنوان معتادان متجاهر توسط نیروی انتظامی از خیابان جمع‌آوری شده و به کمپ نگهداری معتادان انتقال داده می‌شوند.
هراس از درد‌های دوری از ماده مخدر و شب و روز خماری باعث می‌شود بیشتر معتادان به‌سراغ مصرف متادون بروند که جایگزین ماده مخدر خودشان باشد و درعین‌حال نشانه‌ای از ترک مواد مخدر هم باشد. به گفته واحدی، گاهی فرد معتاد به‌دنبال روش سخت‌تری نیست؛ همان مصرف متادون را به مدت چند سال یا تا پایان عمر ادامه می‌دهد. با درنظر‌گرفتن گفته‌های وی سن شروع موادمخدر و ماده مصرفی در زمان مصرف متادون تأثیر دارد.
مهم‌ترین نکته‌ای که او در تحلیل‌هایش به آن اصرار دارد، استفاده از جلسات مشاوره و روان‌درمانی برای فرد معتاد است که البته به‌دلیل هزینه‌های زیاد، کمتر به آن توجه می‌شود، درحالیکه بدون آن، رهایی کامل از مواد غیرممکن است. این درمانگر اعتیاد در توضیح ادعایش می‌گوید: بیشتر افراد از درمان‌های روان‌شناختی صرف نظر می‌کنند؛ زیرا از این درمان‌ها حمایت نمی‌شود. اگر فرد معتاد تنها به کلینیک ترک اعتیاد مراجعه کند و متادون بگیرد، ماهانه باید ۱۷۰ یا ۱۸۰هزارتومان هزینه کند، اما اگر بخواهد از جلسات مشاوره هم استفاده کند، باید جلسه‌ای ۱۰۰هزارتومان برای مدرک فوق‌لیسانس و ۱۵۰ تا ۲۰۰ هزارتومان برای مدرک دکترا هزینه کند. نه مردم برای اهمیت این روش توجیه هستند نه مسئولان؛ پس همه فقط به‌دنبال دارو می‌روند.
پول دو خانه را هزینه درمان اعتیاد کردند
زن و شوهر میان‌سال از داشتن دو پسر معتاد مستأصل شده‌اند. سال‌هاست یک پایشان کلینیک‌های ترک اعتیاد است و یک پایشان کمپ، ولی بی‌نتیجه. هنوز هردو برادر معتادند. پدرش به روان‌شناس کلینیک گفته بود که «اگر حساب کنید پول خرید دو خانه را هزینه ترک‌کردن پسرهایم کردم، ولی فایده نداشت.» درحالیکه نمی‌دانست اگر مبلغی خیلی کمتر را از روز اول برای جلسات مشاوره کنار می‌گذاشت، حالا نتیجه گرفته‌بودند.
واحدی با تأکید بر اینکه همه کلینیک‌های ترک اعتیاد، مددکار، روان‌شناس یا روان‌پزشک دارند، اما صرفه اقتصادی ندارد که به هر مراجعی تخفیف بدهند، ادامه می‌دهد: جلسات درمان در کمترین حالت ۳۰ دقیقه است و در ابتدا فرد معتاد باید هفته‌ای سه جلسه یا دست‌کم دوجلسه در آنجا حاضر شود، درحالیکه خانواده‌ها یا افراد معتاد حاضر به پرداخت چنین هزینه‌ای نیستند و معتاد آن‌قدر بلاتکلیف می‌ماند که اطرافیان مجبورند او را به‌خواست خودش یا به‌اجبار به کمپ بفرستند. آنجا هم هزینه بیش از یک‌میلیونی نگهداری و چندصدهزارتومانی خورد و خوراک را می‌پردازند، اما پس از بیرون‌آمدن معتاد، همان آش است و همان کاسه.
این روان‌شناس بالینی، دلیل اصلی را این می‌داند که معتادان در کمپ فقط محرومیت از مواد را تجربه می‌کنند، ولی آموزش مدیریت هیجان نمی‌بینند و مشکلات شخصیتی‌شان درمان نمی‌شود. نمونه‌هایش را دیده‌اید. خانواده‌ای که از اعتیاد و رفتار‌های ناهنجار فرزندش خسته می‌شود و او را به‌زور به کمپ نگهداری از معتادان می‌فرستد. اما هربار برمی‌گردد و کلافه‌شان می‌کند، دست به اعمال خلافی مانند سرقت می‌زند و خلاصه عامل بی آبرویی خانواده در محله و فامیل است.
حرف آخر و اعتقاد این روان‌شناس که سال‌های زیادی را در حوزه ترک اعتیاد سپری کرده، این است که مؤثرترین و طولانی‌ترین روش ترک اعتیاد، عضویت در گروه معتادن گمنام و شرکت در جلسات مداوم آنان است. به گفته او در ۷۰سال اخیر، بیشترین میزان بهبودی پایدار در همه دنیا به این روش تعلق دارد؛ روشی که نهاد‌های سیاست‌گذار کشور ما توجه چندانی به آن ندارند.
درمان‌ناپذیر، اما کنترل‌شونده
«شاید خیلی‌ها با اعتیاد ساده برخورد کنند درحالیکه اعتیاد یک بیماری بدخیم است، هم به‌سرعت برگشت‌پذیر است و هم درمان‌ناپذیر. چون زیادی پیچیده است درمان به‌آسانی شکست می‌خورد و به‌همین‌دلیل همه دنیا نگران ابتلا به آن هستند.»
دکتر فریبرز پویان، روان‌پزشکی است که علم درمان اعتیاد را دارد و سال‌ها بخشی از مراجعان او، معتادان بوده‌اند. حاصل تجربه‌های چندین‌ساله او همین جمله‌هاست که با نگرانی و بدون مکث می‌گوید: ۹۰درصد بیماران یک متخصص سرطان می‌میرند و او قادر است فقط ۱۰درصد را نجات بدهد. اعتیاد هم همین است. مرتب عود می‌کند، مزمن است، کنترل‌پذیر، اما بهبودناپذیر است. فردی که به دنیای اعتیاد قدم گذاشت، باید تا پایان عمر خودش را معتاد تصور کند و مرتب مراقب بازگشت بیماری‌اش باشد، مانند بیماری دیابت.
دکتر پویان به اشکال مراکزی همچون کمپ‌ها می‌پردازد و ادامه می‌دهد: همه توصیه می‌کنند در کمپ بستری کنید تا مواد به معتاد نرسد و او ترک کند، درحالیکه چنین فردی باید به محض خروج از کمپ، روش اصلی درمانش را ادامه بدهد. روش اصلی ترک ماده مخدر گاهی دارویی و همیشه غیردارویی و روان‌درمانی است. همچون روشی که جمعیت معتادان گمنام (NA) درپیش دارند. در آن جلسات همیشه فرد، خودش را با نام «یک معتاد» معرفی می‌کند و تعداد سال‌های پاکی را می‌شمارد یعنی خودش را همیشه یک معتاد می‌داند.
وقتی همه لذت‌ها با ماده مخدر همراه می‌شود
سؤال اینجاست که مگر ماده مخدر، کدام بخش مغز را مختل می‌کند که این قدر ترسناک و سخت است و او پاسخ می‌دهد: بهتر است بپرسید روی کدام بخش اثر نمی‌گذارد. ماده مخدر همه مغز را مختل می‌کند. بعد از استعمال ماده مخدر تمام لذت‌ها با آن مخدر همراه می‌شود؛ لذت غذاخوردن، شنیدن موسیقی، کار، رابطه زناشویی و همه‌های لذت‌های دیگر که در مغز است. در مراتب پیشرفته‌تر اعتیاد، لذت استعمال ماده مخدر، جای همه لذت‌ها را می‌گیرد که فرد به پایان زندگی و کارتن‌خوابی می‌رسد.
نکته تأمل‌برانگیزی را که دکتر پویان به آن اشاره می‌کند، کاش همه آن نوجوانان و جوانانی که ادعا می‌کنند «هروقت بخواهیم ترک می‌کنیم» بدانند؛ «بعد از ترک ماده مخدر، فرد همیشه ناراحت و در عذاب است؛ زیرا مغز صدمه جدی دیده‌است. فقط پیشگیری کنید و پیشگیری.»
صحبتش که به اینجا می‌رسد، انگار امیدی برای بهبودی و سلامت یک فرد معتاد باقی نمی‌ماند، اما او دریچه امید مخصوص به خودش را باز می‌کند؛ «امیدواری منِ درمانگر با نظر شما متفاوت است. ما معتقدیم یک فرد معتاد را باید یک روز، یک روز، از مواد دور نگه داشت. یک روز هم که پاک باشد، فرزندش درامان است، همسرش کمتر کتک می‌خورد، جرم یا جنایت کمتری انجام می‌دهد یا یک روز بیشتر از ایدز درامان می‌ماند. درمان اول ما کاهش میزان آسیب به خود فرد و اطرافیان اوست. متادون می‌دهند که هروئین با آسیب بیشتر را مصرف نکنند. کمی ناامیدکننده است، اما با ترک یک فرد معتاد، نه خودش، بلکه زندگی همه کسانی را که قرار بوده از سوی او آسیب ببینند، یک روز بیشتر حفظ کرده‌ایم.»
«ترک اعتیاد هم مثل همه کار‌های دیگر کیفیت پایینی دارد و فرسوده‌کننده است». جمله پایانی دکتر پویان، اول، دوم تا دهمین مرحله با تأکید بر «پیشگیری» است، اما در مراحل آخر، حضور در انجمن معتادان گمنام (NA) و روان‌درمانی را توصیه می‌کند درحالیکه بازهم به سخت‌بودن مراحل ترک اعتیاد اصرار دارد.
کمک‌هزینه ترک اعتیاد فقط ۲۰۰ هزارتومان!
حسین تنهاطلب، معاون پیشگیری اداره کل بهزیستی خراسان رضوی، قرار است از تعداد و وضعیت کلینیک‌ها و کمپ‌های ترک اعتیاد بگوید. براساس آمار‌های او هم‌اکنون ۴۵کمپ مجاز و حدود ۳۵۰مرکز ترک اعتیاد سرپایی با مجوز سازمان بهزیستی و همین تعداد هم با مجوز دانشگاه علوم پزشکی مشهد در این شهر در‌حال فعالیت هستند.
تنهاطلب به تجربه‌های ذهنی و کاری خود اشاره می‌کند و به این اصل اعتقاد دارد که درصد بسیار کمی از روند ترک اعتیاد، دوری از ماده مخدر است و چیزی در حدود ۸۰ درصد روان، اعتماد به نفس و بازگشت سلامت روان است که در مقابل عود دوباره و بازگشت به اعتیاد تأثیر دارد. در موضوع ترک اعتیاد، سم زدایی فقط ۱۰ تا ۲۰درصد مهم است و اصل ماجرا به ترک روحی و روانی برمی‌گردد.
او هم در‌خلال صحبت‌هایش از انجمن معتادان گمنام یاد می‌کند که با تقویت اعتمادبه نفس توانسته اند موفق عمل کنند. این افراد با حفظ معتاد در گروه و حمایت از او، شرایط ذهنی‌اش را تغییر می‌دهند.
آمار‌های این مسئول نشان می‌دهد براساس تعداد مراجعه در شش‌ماهه اول سال۹۹ حدود ۳۳ هزار پرونده در مراکز سرپایی ترک اعتیاد تشکیل شده‌است. همچنین نگهداری معتادان در کمپ‌ها به‌علت شیوع کرونا کاهش یافته است و با ظرفیت ۵۰درصد مشغول بوده‌اند و در این مدت هزار و ۱۰۰نفر هم به این مراکز مراجعه کرده‌اند.
دوره نگهداری معتاد در کمپ ۲۱روز است، اما در مراکز سرپایی یک دوره سم‌زدایی نیاز است که براساس نظر پزشک بین یک تا شش‌ماه متغیر است. تنهاطلب تأکید می‌کند: برخی معتادان نیز باید تا پایان عمر، داروی جایگزین مخدر مصرف کنند؛ بنابراین در این مراکز، اعتیاد به مخدر را ترک می‌کنند، اما متادون مصرف می‌کنند.
به مبلغ یارانه‌ای که بهزیستی برای هرفرد درنظر گرفته فقط باید خندید؛ زیرا ۲۰۰هزارتومان برای فرد است. این رقم برای مراحل درمان افراد بی‌بضاعت، هیچ است. آن وقت ما از جلسات مشاوره و روان‌درمانی هم سخن می‌گوییم! معاون پیشگیری از آسیب‌های اداره کل بهزیستی استان، کمک‌هزینه حضور در کمپ را هم یک‌پنجم مبلغ یک‌میلیون تومان اعلام می‌کند و می‌افزاید: برای کمک‌هزینه خرید متادون هم بسته به میزان دوز مصرفی، مبلغ متغیر است.
باهمه این گفته‌ها و شنیده‌ها مطمئن می‌شویم که هیچ فرد معتادی بااطمینان از حمایت بهزیستی و کمک‌هزینه‌هایش به‌سوی ترک مواد نمی‌رود؛ فرایندی که دردناک است و علاوه‌بر درد جسمی، هزینه سنگینی را بر فرد و خانواده‌اش تحمیل می‌کند. آن‌گاه ممکن است معتادان زیادی به‌جای رنج ترک و هزینه‌ها مبلغ کمتری را به ساقی بدهند و از کشیدن ماده مخدر لذت ببرند که دقایقی آنان را از یادآوری وضعیت زندگی‌شان آسوده می‌کند.