گذشته از شایعاتی که این اواخر درباره سال آخر قرن مطرح میشد، شناخت‌نداشتن ما درباره تقویم ایرانی ماجرایی است که همیشه وجود دارد و باعث می‌شود اشتباهاتی درباره نوع آغاز سال، کبیسهگیری و مفهوم سده داشته باشیم. این‌بار باهم به دقیقترین تقویم دنیا که تقویم هجری شمسی است، نگاهی میاندازیم تا بیشتر بشناسیمش و کمتر دربارهاش اطلاعات غلط را بازنشر کنیم.
مریم ملی | شهرآرانیوز - نزدیک سال نو که می‌شود، همیشه بحثهایی درباره تقویم و کبیسه‌بودن یا نبودن آن سال سر زبانها میافتد. امسال به لطف کسانی که تقویم ایرانی را نمیشناسند، بازار آخرین نوروز و آخرین پاییز و آخرین یلدای قرن هم حسابی داغ شده بود. هرکسی هر رویدادی را به‌نحوی به آخرین‌بودنش در قرن ارتباط میداد و از سال ۹۹ به‌عنوان آخرین سال قرن چهاردهم یاد میکرد، تا اینکه مدتی پیش مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران درباره اینکه امسال سال آخر قرن نیست، اطلاعیه ای منتشر کرد تا همه به یقین برسند که هنوز یک بهار و تابستان و پاییز و زمستان دیگر فرصت دارند تا آخرینهای قرن را تجربه کنند! گذشته از شایعاتی که این اواخر درباره سال آخر قرن مطرح میشد، شناخت‌نداشتن ما درباره تقویم ایرانی ماجرایی است که همیشه وجود دارد و باعث می‌شود اشتباهاتی درباره نوع آغاز سال، کبیسهگیری و مفهوم سده داشته باشیم. این‌بار باهم به دقیقترین تقویم دنیا که تقویم هجری شمسی است، نگاهی میاندازیم تا بیشتر بشناسیمش و کمتر دربارهاش اطلاعات غلط را بازنشر کنیم.
چرا سال ۹۹ آخرین سال قرن حاضر نیست؟
شاید اطلاعیه مرکز تقویم مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران را دیده باشید که مدتی پیش در سایت رسمی این مرکز منتشر و در فضای مجازی دست‌به‌دست شد. بر اساس این اطلاعیه، معنای قرن یا سده، یک‌صدسال است. هر تقویم یک مبدأ دارد و در عرف اولین سال هر تقویم، سال یک محسوب می‌شود. روز اول نخستین قرن هجری‌خورشیدی، جمعه یک فروردین یک و روز پایان آن، سهشنبه ۲۹ اسفند۱۰۰ است.
روز اول قرن دوم هجری‌خورشیدی، چهارشنبه یک فروردین۱۰۱ و روز آخر آن، یکشنبه ۲۹ اسفند۲۰۰ است. قرن چهاردهم هجری‌خورشیدی از روز چهارشنبه یک فروردین۱۳۰۱ آغاز شده است و روز یکشنبه ۲۹ اسفند۱۴۰۰ به انجام خواهد رسید. بنابراین، روز اول قرن پانزدهم هجری‌خورشیدی، دوشنبه یک فروردین۱۴۰۱ خواهد بود.
اما معنای این ماجرا چیست و اصلا چرا تقویم ما چنین شرایطی را برای محاسبه یک قرن دارد؟ همه‌چیز برمیگردد به اینکه مبدأ محاسبه سال هجری‌شمسی از چه زمانی در نظر گرفته شده باشد و یک قرن چطور حساب می‌شود.
در تقویم ما ایرانیها که توسط عبدالغفارخان نجمالدوله تکمیل شده و به شکل امروزیاش درآمده است، مبدأ، یعنی اولین سال شروع محاسبه تقویم، از یکم فروردین سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه در نظر گرفته شده است. یعنی سال اولی که از آنجا به بعد به آن اضافه می‌شود، سال یک فرض شده است و نه سال صفر! بنابراین یکم فروردین سال یک (به این شکل ۱/۱/۱) آغاز سال هجری شمسی بوده است. شاید بپرسید پس چرا همه این اشتباه را درباره پایان قرن در سال ۱۳۹۹ تکرار میکنند؟ پاسخش ساده است؛ چون همه فکر میکنند عدد ۱۴۰۰ باید آغاز یک سده یا قرن تازه باشد، این عدد رند است و دیگران را به اشتباه میاندازد.
تقویم ایرانی و شگفتیهای بیمانندش
تقویم ایرانی را خیلیها با تقویم جلالی یکسان میدانند و تصور میکنند همان تقویمی که آن زمان نوشته شده، امروز مورد استفاده ماست. این تصور تا حدودی درست است، اما تا حدی هم میتواند اشتباه باشد. زیرا تقویم جلالی در سال ۱۲۸۹ توسط میرزا عبدالغفارخان نجمالدوله اصفهانی تغییراتی پیدا کرده و تقویم امروزی ما درواقع همان تقویم تغییریافته نجمالدوله است.
در تقویم جلالی که نتیجه تلاش حکیم عمر خیام، عبدالرحمن خازنی و جمعی از منجمهای آن دوره بوده، مبدأ گاهشماری، سال به‌تخت‌نشستن جلالالدین ملکشاه سلجوقی در نظر گرفته شده است، درحالیکه در تقویم نجمالدوله، نوروز سال هجرت پیامبر از مکه به مدینه به‌عنوان مبدأ به حساب میآید. غیر از این موضوع، سیستم کبیسهگیری در تقویم جدیدتر، با دقت بیشتری محاسبه می‌شود و برخلاف باور عموم که تناوب کبیسهها را چهارساله میدانند، کبیسهگیری در دورههای مختلف محاسباتی، ۴ سال یک‌بار و ۵ سال یک‌بار در نظر گرفته میشوند.
تقویم ایرانی همان تقویم هجری‌خورشیدی در دنیاست که به‌عنوان دقیقترین تقویم شناخته می‌شود و علتش هم این است که سال نو در این گاهشماری با یک رویداد نجومی آغاز می‌شود؛ یعنی زمانی که زمین به نقطه اعتدال بهاری در فضا میرسد و از آنجا دوباره به گردشش به دور خورشید ادامه میدهد. از طرفی، اثر بیضوی‌بودن مدار زمین به دور خورشید به شکل مقدار میانگین حضور خورشید در هر برج در گاهشماری محاسبه شده است.
به این شکل که ۶ ماه اول سال به شکل قراردادی ۳۱ روزه هستند و ۵ ماه بعدی سال ۳۰ روزه هستند و ماه آخر سال بنا به کبیسه‌بودن یا نبودن آن سال، ۲۹ یا ۳۰ روزه است. نکته مهم بعدی این است که لحظه تحویل سال برای همه نقاط زمین یکسان است. چون مربوط به عبور سیاره زمین از نقطه اعتدال بهاری می‌شود و درنهایت به‌علت استفاده از قاعده نوروز تحویلی، اختلاف لحظه تحویل سال تا ساعت صفر اول فروردین از ۱۲ ساعت بیشتر نمیشود. همه این موارد در کنار هم باعث شده است درصد خطای محاسباتی این تقویم در مقایسه با دیگر تقویم‌های دنیا بسیار کم باشد و آغاز سال همزمان با آغاز شکوفایی طبیعت باشد و تقویم ما را در جهان بی‌همتا کند.