نیشابوری- از زمانی‌که بنای بقعه هارون به توصیه حضرت رضا (ع) تبدیل به محل دفن ایشان شد و نام حرم گرفت، تا امروز وسعتش چندهزار برابر شده و به بیش از ۵۰ هکتار رسیده است که بخش‌های مختلف را در دل خود دارد.
شهرآرامحله ثامن در این شماره هم‌زمان شده با ماهی که پایانش با شهادت امام‌رضا (ع) همراه است؛ درنتیجه قصد داریم تا هر ۳ شماره یک‌بار یکی از بخش‌های حرم را معرفی‌کنیم. در همین راستا در این شماره گزارشی از توحید‌خانه را از نظر خواهید گذراند؛ رواق امروزی بانوان که در قدیم مقبره بزرگان و خارج از حرم بوده است.
امضای اول به مهر ملامحسن فیض‌کاشانی
تاریخ ساخت توحید‌خانه همچون بسیاری از بنا‌های حرم به دوران صفویه برمی‌گردد. آن‌طور که مشخص است مرحوم ملامحسن فیض‌کاشانی (متولد ۱۰۰۷ قمری) که از دانشمندان، عالمان و محدثان آن دوره بود، دستور ساخت توحید‌خانه را در نزدیکی حرم مطهر امام‌رضا (ع) می‌دهد و بانی‌اش می‌شود.
البته او هیچ‌گاه در مشهد زندگی نکرد و حتی زمانی‌که از دنیا رفت در کاشان به خاک سپرده شد، نه در محلی که ساخته بود.
ممنوع شدن دفن اموات در توحید‌خانه
توحید خانه با طول ۵/ ۱۶ و عرض ۷/۵ متر، از زمان ساخت که در خارج از حرم مطهر قرارداشت محل دفن بزرگان بود؛ افرادی همچون حاج میرزا محمودشهابی (دربان‌باشی کل) و حاج محمدحسین‌خان (جبرئیل) صاحب جمع و تعدادی از رؤسای آستانه در آن دفن شده‌اند.
کف آن که قبلا سنگ مرمر داشت و عده‌ای از رؤسای آستانه و معاریف و رجال کشور در آن سنگ قبر داشتند را محمدولی‌خان اسدی متولی آستانه در سال ۱۳۰۶ بتون آرمه کرد و دفن اموات در آن ممنوع گردید، بعد از این بتون‌ریزی حاج‌حسین حجار‌باشی زنجانی، خادم کشیک سوم، کف آنجا را سنگ خلج کرد.
تاریخ دقیق اتصال توحید‌خانه به حرم مطهر مشخص نیست. اکنون این بخش رواق بانوان است و به همان نام اولی معروف است. توحید خانه از یک سمت به مسجد ریاض متصل است و از سمت دیگر به راهرو گنبد ا... وردی‌خان متصل می‌شود و از سمت غرب هم در نقره‌ای دارد که به ایوان طلای صحن کهنه راه پیدا می‌کند.
توحید‌خانه تاکنون چندین‌بار مرمت شده است؛ نمونه آن آینه‌کاری اول به دستور بانی، مرحوم میرزا محمدخان سپهسالار، است که دورانی صدراعظم ایران و بعد متولی آستانه شد.
البته سال‌ها بعد ناصرالدین‌شاه هم در زمان سلطنتش دستور‌هایی برای زیباسازی توحید‌خانه داد؛ براساس آن تعمیراتی انجام شد و ازاره‌ای که با سنگ منبت‌کاری شده و به اکلیل و رنگ‌های زیبایی منقش بود در آن نصب شد. شادمان نیز در دوران متولی‌باشی خود دستور تعمیرات جدید در توحید‌خانه را به دلیل رطوبت داد. در این زمان (۱۳۳۴) سقف برداشته و بنا تجدید شد و حتی آینه‌کاری آن هم مجددا صورت‌گرفت؛ این بخش در سال‌های اخیر نیز مرمت‌هایی داشته است.