قالی‌بافی شغلی که هنر است

بهشتی | شهرآرانیوز؛ نخ‌ها پشت سر هم گره می‌خورند، گره‌هایی که قرار است زیبایی‌آفرین باشند و هنری کهن را به ما یادآوری کنند. از هنر فرش‌بافی و قالی‌بافی صحبت می‌کنیم، شغلی که شاید از یاد‌ها رفته باشد، اما هنوز هم افرادی هستند که با علاقه بسیار پشت دار قالی می‌نشینند، دفتین و قلاب به دست می‌گیرند و تار و پود را به دل یکدیگر می‌سپرند تا قالی یا تابلوفرش ببافند.
در حال حاضر کمتر افرادی در این شغل قدیمی که در واقع یک هنر اصیل به حساب می‌آید فعالیت دارند. باوجوداین در منطقه ۱۱ افرادی هستند که از سر علاقه یا زنده نگه‌داشتن شغل خانوادگی تلاش می‌کنند قالی، قالیچه یا تابلوفرش‌های زیبا را با انگشتان هنرمند خود ببافند و راهی بازار کنند. با برخی از آن‌ها گفتگو می‌کنیم تا در ادامه بیشتر این شغل را معرفی کنیم.

الهام شکیبایی بانوی قالیباف منطقه ماست. او تحصیلات دانشگاهی خود را هم در رشته صنایع دستی گذرانده است و علاوه بر علاقه زیادش به این حرفه شناخت علمی هم از این هنر باقدمت کشورمان دارد، شکیبایی که بیش از ۲۰ سال است قالی می‌بافد در ابتدای گفتگو در معرفی این حرفه می‌گوید: «فرش‌بافی در واقع عشق ورزیدن به هنر است و فقط شغل تلقی نمی‌شود، کسی در این مسیر موفق است که قبل از درآمد به هنرآموزی فکر کند. یادگیری این حرفه هم بیش از هر چیز، تمرین کردن زیاد را می‌طلبد.»

شکیبایی در ادامه درباره مراحل کار قالی‌بافی توضیح می‌دهد: «در این حرفه فرد باید بعد از فراگیری آموزش‌ها به‌سراغ کار و تمرین برود، یکی از نکاتی که در فرش‌بافی می‌تواند به کیفیت کار و موفقیت فرد کمک کند، این است که تمام کار را خودش یاد بگیرد، به عنوان مثال افرادی هستند که چله‌کشی یا همان تار‌های دار را به استاد خود یا فرد باتجربه‌ای می‌سپارند و این گونه در کار به دیگران وابسته می‌شوند، بهتر است از همان قدم اول که چله‌کشی است، فرد اگر چه با تمرین و خطای زیاد، ولی خودش کار را به دست بگیرد. بعد از آن باید به‌سراغ تهیه نخ برای کشیدن پود‌های قالی رفت. شناخت نخ‌ها هم مهم است که در مرور زمان برای فرد قالیباف این شناخت ایجاد خواهد شد، اما کاری که می‌توان در این مرحله برای موفقیت بیشتر انجام داد، یادگیری رنگرزی است که در گذر زمان می‌تواند کمک زیادی به فرد فعال در این حوزه کند و از هزینه‌های او بکاهد. از اینجا به بعد با در اختیار داشتن طرح فرش کار شروع می‌شود و رج به رج با عبور دادن پود‌ها از لا‌به‌لای تار‌ها قالی بافته می‌شود.»

 

مهین شهبازی هم یکی دیگر از افراد فعال در حرفه فرش‌بافی در منطقه ماست که حدود ۱۵ سال است دست در تاروپود قالی می‌برد، شهبازی در ادامه صحبت‌های شکیبایی درباره بافت قالی و قالیچه می‌گوید: «بعد از عبور دادن پود‌ها با استفاده از دفنه یا دفتین نخ‌ها کاملا کوبیده می‌‎‌شود و این روند تا آخرین رج پود‌ها ادامه دارد تا کار به پایان برسد و پرز‌های اضافه با قیچی مخصوص پرداخت شود. برخی از جزئیات هم در این بین وجود دارد که در آموزش‌های حرفه‌ای باید آموخت.»

در ادامه شهبازی درباره درآمد این شغل نیز می‌گوید: «درباره مسائل اقتصادی این حرفه چند نکته وجود دارد، اول اینکه اگر فرد بتواند در زمینه چله‌کشی و رنگرزی خود را توانمند کند هزینه‌های کمتری را متحمل خواهد شد، نکته دیگر هم تأثیر فضای اقتصادی موجود بر کار ماست که طبیعتا باعث افزایش قیمت نخ و رنگ‌های طبیعی و کاهش سود کارشده است این اتفاق بعضا سبب می‌شود برخی همکاران ما رنگ‌های شیمیایی را در کار استفاده کنند که باعث تنزل کیفیت کار هم می‌شود. مشکل بزرگ دیگری هم که وجود دارد، پرداخت نکردن هزینه واقعی برای این هنر در کشور ماست. به عنوان مثال من قالیچه‌ای را بافتم و آن را به بازار بردم و برای کاری که شش هفته زمان گذاشته بودم فقط حاضر به پرداخت مبلغ یک میلیون تومان بودند در حالی که از طریق یک واسطه همان کار را در خارج از کشور به مبلغ ۶ میلیون تومان فروختم، البته در سال‌های اخیر حمایت‌های خوبی از سوی سازمان صنایع دستی شده‌ایم، اما لازم است که نظارت بیشتری هم بر بازار فرش شود.»

 

طرح، نقشه راه هر قالی‌بافی است. از زمان‌های دور طرح و نقش فرش‌های ایرانی در سراسر جهان زبانزد بوده است، در حال حاضر هم افرادی که بر این هنر مسلط هستند وضعیت شغلی نسبتا مناسبی دارند، طرح‌های فرش معمولا از اشکال مختلفی الهام گرفته می‌شوند. با وجود اینکه امروزه طراحی نقش‌های فرش با کمک نرم‌افزار‌های کامپیوتری به شکل راحت‌تری امکان‌پذیر است، اما هنوز هم افرادی هستند که طرح فرش را بر روی صفحه شطرنجی با دست می‌کشند، البته مهم‌تر از طرحی که آماده می‌شود، رنگ‌آمیزی آن طرح است که در واقع به فرش جان می‌دهد این مرحله از کارآموزش‌های خاص خود را دارد که در مرور زمان به دست می‌آید. در قالی‌بافی سنتی هم فرد قالیباف طرح را در فاصله نزدیک و روی دار نصب می‌کند و کار را قدم به قدم بر اساس طرح پیش می‌برد. این‌ها تجربیات شکیبایی است که بعد ۲۰ سال سابقه کار به آن رسیده‌است.

از ابزار مهم در کار قالی‌بافی سنتی «دار» قالی است که چهارچوب کار را از لحظه شروع تا پایان بافت قالی تشکیل می‌دهد و در نبود آن بافت قالی، قالیچه و تابلوفرش دستی امکان‌پذیر نیست. شهبازی و شکیبایی از دار قالی به عنوان رفیق قالیباف یاد می‌کنند. دار قالی یک ابزار چهار ضلعی تشکیل شده از چند قسمت است که چله‌کشی اولیه بر روی آن صورت می‌گیرد، از این جهت باید بسیار محکم ساخته شود تا در زمان کار که معمولا هم طولانی است و فشار زیادی را تحمل می‌کند دچار آسیب نشود. در گذر زمان تحول‌های زیادی برای این ابزار قالیبافی رقم خورده است و در حال حاضر شاهد هستیم که از شکل چوبی اولیه خود به مدل هوشمند امروزی رسیده است که برای قالیبافان نابینا کاربردی و مفید است. ساخت یک دار قالی بسته به نوعی فرشی که قرار است بافته شود متنوع است، اما به واسطه قابلیت تغییر نسبی که دارد در بافت چند قالی و قالیچه قابل استفاده است.