چرخه بیمار اقتصاد انرژی از پیشرفت نیروگاه‌های خورشیدی و بادی در کشور جلوگیری کرده است.
علیرضا وفایی نیا | شهرآرانیوز؛ در روز‌های گرم تابستان امسال، خیلی از ما شاهد قطعی‌های پی در پی برق هستیم. در صحبت‌های مسئولان خیلی عوامل از جمله افزایش دما و بالا رفتن مصرف برق، مزرعه‌های استخراج بیت‌کوین و حتی کم‌آبی به عنوان دلایل کمبود تولید برق در کشور شمرده می‌شوند. یکی از مواردی که در چنین روز‌هایی بیش از گذشته به آن پرداخته می‌شود، نیاز کشور به حرکت به سمت استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر است. همیشه می‌شنویم که کشور ما یکی از مناسب‌ترین اطلس‌های خورشیدی در دنیا را داراست و ظرفیت‌های بسیاری بالایی برای توسعه نیروگاه‌های خورشیدی و استفاده از انرژی‌های پاک و تجدیدپذیر دارد. اما در عمل، مسائل مختلفی در سال‌های گذشته باعث شده‌اند هنوز بخش زیادی از تولید انرژی کشورمان به نیروگاه‌های فسیلی وابسته باقی بماند. به همین بهانه، به سراغ مدیرعامل یکی از شرکت‌های مستقر در پارک علم و فناوری خراسان رفتیم تا با مشکلاتی که باعث شده‌اند انرژی‌های تجدیدپذیر هم‌چنان در حاشیه بمانند بیشتر آشنا شویم.
تحریم، انگیزه ورود به حوزه انرژی
پای صحبت فعالان حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر کشور که بنشینید، بیش از اینکه از مشکلات فنی این حوزه بگویند، از تحریم و مسائل اقتصادی خواهید شنید. سید محسن مدنی، مدیر شرکت پویشگران طرح سبز سپنتا که از مجموعه‌های حاضر در پارک علم و فناوری خراسان است، هم بخش زیادی از مشکلات توسعه این حوزه را در قسمت اقتصاد انرژی می‌داند و درباره نحوه ورودش به این صنعت می‌گوید: ابتدا در مباحث کنترل و مانیتورینگ پست‌های برق و نیروگاهی کار خود را آغاز کردم. با توجه به اینکه کارشناسی خود را در رشته برق و قدرت گرفته بودم، هم‌چنین با توجه به تحریم‌های بین المللی که برای کشورمان اعمال شد و موضوع تولید انرژی هم از این ماجرا بی نصیب نماند، به سمت حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر کشیده شدم.
سال ۲۰۱۲ از طرف سفارت کره چندبار به این کشور دعوت شدم و از فناوری‌های آن‌ها در حوزه انرژی بازدید کردم. در سال ۲۰۱۴ موفق به بردن جایزه حوزه انرژی شرکت اشنایدر الکتریک فرانسه شدم. پس از آن و در سال ۹۶ همکاری مشترکی با پیمانکار‌های آلمانی برای راه‌اندازی ۲ نیروگاه خورشیدی ده‌مگاواتی در همدان داشتم. پس از تشدید تحریم‌ها، به مشهد آمدم و با تأسیس شرکت، شروع به ساخت پنل‌های خورشیدی همراه کردم. تا اندازه‌ای کار را جلو بردیم، اما ناگهان با ماجرای افزایش عجیب قیمت ارز روبه‌رو شدیم و عملا قیمت تمام‌شده خیلی از پروژه‌ها برای ما چندبرابر شد. همین موضوع باعث شد تقریبا همه کار‌هایی که در این حوزه انجام می‌دادیم متوقف شود. در شرایط کنونی تنها با حدود ۱۰ درصد توان خود مشغول کار هستیم و بیشتر هم روی پروژه‌های پژوهشی کار می‌کنیم که امیدواریم در آینده به نتیجه اقتصادی خوب برسد.
ظرفیت خوب، اجرای بد
با اینکه به گفته مدنی شهر مشهد از نظر میزان تابش خورشید وضعیت ویژه‌ای برای تولید انرژی‌های خورشیدی ندارد، در مناطق جنوبی خراسان رضوی ظرفیت‌های بسیاری برای توسعه این صنعت وجود دارد: در موضوع استفاده از انرژی خورشیدی، شهر مشهد وضعیت خوبی ندارد. اما در بخش‌های جنوبی استان مثل شهر‌های بجستان و گناباد پتانسیل‌های خیلی بالایی برای راه‌اندازی نیروگاه‌های خورشیدی وجود دارد.
از نظر انرژی بادی هم استان ما یکی از مناسب‌ترین ظرفیت‌ها را در دنیا داراست. یکی از بهترین کوریدور‌های دنیا، کوریدور نشتیفان خواف است که ظرفیت بالایی برای تولید برق دارد. اما ۲ عامل باعث شده است نتوانیم تا امروز از این ظرفیت‌ها استفاده مناسبی انجام دهیم. اولین عامل، ضعف در مدیریت پروژه‌ها و طولانی شدن بدون دلیل آن‌هاست. عامل دوم هم اقتصاد انرژی است که وضعیت نامناسب آن باعث شده است سرمایه‌گذاران علاقه‌ای برای ورود به حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر نداشته باشند. در کشور ما قیمت انرژی واقعی نیست و به‌شدت پایین نگه داشته شده است. همین موضوع هم باعث می‌شود سرمایه‌گذاری در حوزه ساخت نیروگاه‌های خورشیدی یا بادی توجیه اقتصادی نداشته باشد و سرمایه‌گذاران تمایلی برای ورود به این حوزه نداشته باشند. به همین دلیل، از مجموع ۸۰ گیگاوات برق تولیدی کشور، کمتر از یک گیگاوات آن از نیروگاه‌های تجدیدپذیر تولید شود. در حالی که بنابر برنامه ششم توسعه، قرار بود تا الان ۵ گیگاوات از برق کشور از نیروگاه‌های خورشیدی و بادی تأمین شود.
مسیر ناهموار اقتصاد انرژی
در کشور ما با توجه به در اختیار داشتن منابع فسیلی و تحویل سوخت فسیلی ارزان به نیروگاه‌ها و سیستم حمل و نقل، به نظر می‌رسد حمایت از تولید انرژی‌های پاک، هنوز آن‌گونه که باید جزو اولویت‌های کشور برای تأمین انرژی قرار ندارد. این در حالی است که به گفته مدنی، ایران کشور پرظرفیتی از لحاظ انرژی‌های نو مانند انرژی‌های خورشیدی و بادی است: تخمین زده می‌شود با شرایط فعلی بین ۱۵ تا ۲۰ هزار مگاوات ظرفیت قابل نصب نیروگاه‌های بادی که صرفه اقتصادی دارند، در ایران وجود داشته باشد.
این ظرفیت در رابطه با انرژی خورشیدی به مراتب بیشتر است، چون نیروگاه‌های خورشیدی محدودیت نیروگاه‌های بادی را ندارند و در بیشتر نقاط کشور قابلیت نصب نیروگاه خورشیدی وجود دارد. اما با توجه به قیمت به نسبت کم انرژی در کشورمان، مهم‌ترین متولی این حوزه در ایران، دولت است. در نهاد‌های دولتی هم پویایی لازم برای حرکت به این سمت در سال‌های گذشته را کمتر دیده‌ایم. در دنیا تا چند دهه پیش بحث انرژی‌های تجدیدپذیر موضوعی لوکس به حساب می‌آمد، اما امروز میزان تولید آن در برخی کشور‌های اروپایی بیش از انرژی‌های فسیلی شده است. برای مثال، تا ۲ سال دیگر همه نیروگاه‌های هسته‌ای آلمان تعطیل می‌شوند و جای آن‌ها را نیروگاه‌های خورشیدی و بادی خواهند گرفت. اما در کشور ما هنوز اصرار به استفاده از نیروگاه‌هایی با سوخت‌های فسیلی وجود دارد. البته در یکی دو سال گذشته تصمیم‌گیران کشور ما هم متوجه ضرورت توسعه این حوزه شده‌اند، اما مسیر اقتصاد انرژی به قدری در کشور ما پیچیده شده و در کنار آن تحریم‌ها هم فشار‌های بیشتری را به دولت وارد کرده است که توان کافی برای حرکت جدی در مسیر تولید نیروگاه‌های خورشیدی و بادی را هنوز نداریم.
توان بومی‌سازی قطعات
از نظر نیاز‌های فنی و دسترسی به فناوری تولید نیروگاه‌های خورشیدی و بادی، با اینکه کشورمان توان تولید ابزار‌های لازم را دارد، این فعال حوزه انرژی‌های تجدیدپذیر از نظر اقتصادی تولید همه چرخه نیاز‌های این نیروگاه‌ها در کشور به‌صرفه نیست: در چرخه ابزار‌های مورد نیاز برای ساخت نیروگاه‌های خورشیدی، در کشور پنل‌های خورشیدی، ترانس، اینورتر و استراکچر ساخته می‌شود، اما برخی موارد مثل IC و خازن هنوز تولید انبوه نمی‌شود و دیگر کشور‌ها وارد می‌شود. البته از نظر اقتصادی هم منطقی نیست که همه این قطعات را در داخل کشور تولید کنیم و واردات بعضی از آن‌ها قیمت تمام‌شده را کاهش می‌دهد.
در حوزه نیروگاه‌های بادی هم چند مجموعه در کشور به صورت بومی در حال ساخت تجهیزات هستند، اما با توجه به نبود صرفه اقتصادی، هنوز پروژه‌های بزرگی در این زمینه انجام نمی‌شود. متأسفانه در این حوزه‌ها حمایت‌های خوبی هم از شرکت‌ها انجام نمی‌شود و مجموعه‌هایی مثل پارک علم و فناوری هم تنها می‌توانند در زمینه ایجاد ارتباطات و شناساندن ما به بازار به ما کمک کنند. وزارت نیرو یا معاونت عملی ریاست جمهوری هم در عمل تسهیلات خاصی برای توسعه انرژی‌های تجدیدپذیر به شرکت‌های فعال در این حوزه ارائه نمی‌دهند.
خرید تضمینی چاره کار نیست
با وجود نیاز کشورمان به رشد تولید برق و نقش پررنگی که نیروگاه‌های تجدیدپذیر می‌توانند در این زمینه ایفا کنند، به گفته مدنی، خرید تضمینی برق از این نیروگاه‌ها تنها مشوق مهمی است که دولت تا امروز به مجموعه‌های فعال ارایه داده است: در کشور‌های توسعه یافته بدلیل اینکه هزینه خرید انرژی بالا رفته است، دولت‌ها نیازی به خرید تضمینی از تولیدکنندگان انرژی را ندارند. اما حوژه انرژی از چنددهه پیش در ایران بخشی خدماتی حساب می‌شود و در شرایطی که هزینه‌های خانوار‌ها در بخش‌های دیگر مثل مسکن به‌شدت بالاست، شرایط برای واقعی کردن قیمت انرژی مهیا نیست.
تنها زمانی می‌توان به توسعه نیروگاه‌های انرژی تجدیدپذیر امیدوار بود که از فشار اقتصادی بخش‌هایی مثل مسکن بر خانوار‌ها کاسته شود و در کنار آن، به مرور، قیمت انرژی به میزان معقول برسد. آنجاست که توسعه این حوزه صرفه اقتصادی پیدا خواهد کرد و می‌توان به آینده آن امیدوار بود. در غیر این صورت و تا زمانی که دولت‌ها بخواهند با پیشنهاد خرید تضمینی از نیروگاه‌های تجدیدپذیر، در این صنعت به طور مصنوعی رونق ایجاد کنند، مسئله به طور اساسی حل نمی‌شود، چون دولت‌ها هم بودجه محدودی دارند و طرح‌های این‌چنینی تنها به طور موقت می‌توانند نقش مسکن را داشته باشند.