نیشابوری- به جرئت می‌توان ناصرالدین‌شاه را در فهرست پادشاهان عجیب تاریخ قرارداد؛ پادشاهی که علاوه بر ۵۰ سال حکومت، نوع به قتل رسیدنش، تعداد زن‌هایش، سفرهایش به فرنگ و داخل ایران، علاقه‌اش به هنر، کوهنوردی و زبان خارجی، او را به قدر کافی متمایز کرد. اکنون هم‌زمان با ۹ آبان که مصادف با روز به سر رسیدن دودمان قاجار در سال ۱۳۰۴ است، در این شماره شهرآرامحله نگاهی انداخته‌ایم به سفر‌های چهارمین پادشاه قاجار به مشهد که در میان ۷ پادشاه این دودمان، تنها کسی است که تاریخ‌نویسان سفر رسمی او به مشهد و انجام زیارت امام‌رضا (ع) را ثبت کرده‌اند.
اولین نگاه در تپه‌سلام
ناصرالدین‌شاه یکی از مسافران نامدار تاریخ مشهد است که دوبار توفیق زیارت امام‌رضا (ع) نصیبش شد. اولین سفر او در سال ۱۲۸۶ ق بود که بعد از چند ماه سفر، وقتی به مشهد رسید ۳۳ روز در این شهر و نزدیک حرم مطهر ماند و دومین سفر او در سال ۱۳۰۰ ق رخ داد.
او که علاقه زیادی به ادبیات داشت در سفر اولش علی‌نقی حکیم‌الممالک را مأمور نوشتن این سفر کرد و در دومین سفر هم خودش دست به قلم شد. طبق همین اسناد، او تنها پادشاه کل دودمان قاجار بود که در حرم مطهر پاگذاشت و در این سفر‌ها هم خیلی‌ها را همراه خود آورد. ناصرالدین‌شاه در اولین‌سفر خود به مشهد چنین دستور داد که درشکه‌چی‌ها با رسیدن به خراسان راه را از سمت نیشابور انتخاب کنند، تا این سلطان صاحبقران بتواند در قدمگاه و ده‌سرخ پابگذارد و از تپه‌سلام اولین سلامش را به امام‌رضا (ع) بدهد و گنبد را ببیند.
آن‌طور که علی‌نقی در نخستین سفرنامه ناصرالدین‌شاه آورده: «بعد از این سلام غلغله‌ای برپا شد و مردم این محدوده، شاه را برای اینکه به سلامت در حرم پابگذارد، به رسم خراسانی‌ها از زیر قرآن ردکرده و بدرقه کردند.»
ورود به حرم مطهر از پایین‌خیابان
در قدیم مردم برای زیارت از پایین‌خیابان به حرم مطهر می‌رفتند که از پایین پای حضرت وارد شوند.
شاه هم وقتی وارد مشهد شد و با توپِ توپچیان ورودش به مردم اعلام شد، قبل از دروازه لباس مرصع (الماس‌نشان) پوشید و با اسب از میان جمعیت تا جلو صحن پایین‌خیابان رفت. آن‌طور که خودش گفته جلو صحن، همه علم‌ها را که به یمن ورود او برپا شده بود بوسید.
سپس برای خلوص نیت در ابتدای ورود به صحن متبرک، لباس الماس‌نشانش را که از اساس سلطنت است، درآورد و پیشکش آستان حضرت کرد و گفت: «سرانجام داخل بهشت گشتیم». لباس او تا مدت‌ها به ضریح وصل و آویزان بود.
دستور بزرگ‌شدن درِ خانه‌ها و توجه به فقرا
ناصرالدین‌شاه در ۲ سفرش به مشهد که سکونتش در هریک از این دوره‌ها بیش‌از یک ماه طول‌کشید، دستور‌های زیادی داد.
واگذاری پیشکاری خراسان به محمد ناصرخان ظهیرالدوله، انتصاب میرزا محمدخان به‌عنوان متولی حرم مطهر، بازدید از مدرسه میرزا جعفر و دستور برای تعمیر آن، تعمیر سقف بازار جنب صحن، بزرگ‌کردن درِ خانه‌ها به‌خصوص در خانه‌های کوچک و بدترکیب شهر برای اینکه شبیه پایتخت شود، تمیزی کوچه‌ها، تعمیر بقعه خواجه‌ربیع، اختصاص هزارتومان برای بخشش به فقرا به‌خصوص گدا‌های خارج از شهر، آینه‌کاری حرم، تعمیر گنبد حرم مطهر، سروسامان دادن به وضعیت کتابخانه و غبارگیری کتاب‌ها و نمونه‌های دیگر، از جمله دستور‌هایی بود که شاه در این ۲ سفر برای مشهدی‌ها صادرکرد.
منع مصرف تریاک
ناصرالدین‌شاه در دومین سفرش به مشهد تصمیم مهمی برای مشهدی‌ها گرفت، آن هم منع استعمال دخانیات بود.
شرح این موضوع چنین گزارش شده است: «چون در صفحات خراسان اکثر مردم از زن و مرد عادت به تدخین و استعمال تریاک کرده‌اند و این عادت اسباب هلاکت مردم شده است، اراده همایونی اقتضا کرده که این عادت متروک شود.
مقررشده در این باب مذاکره بشود. حکیم‌باشی طلوزان و جمعی حاضر شدند و گفت‌وگویی شد و صورتی نوشته شد که در حکومت در این باب اقداماتی بشود که اولا عطار و تجار و ... تریاک را به هیچ وجه برای فروش عرضه نکنند. ثانیا هرکس شریک این کار بشود او را گرفته تنبیه و حبس نمایند.» بر همین اساس تا حد زیادی با حکم ناصر الدین شاه مصرف مواد مخدر به خصوص تریاک در خراسان کم شد.