نگاهی به بخشنامه قابل تأمل وزارت میراث فرهنگی درباره تبلیغاتی که جان مردم را به خطر انداخته است
شیما سیدی- تصور کنید قرار است یک سفر هیجان انگیز داشته باشید، به دل جنگل، قعر کویر یا قلب یک آبشار و اعماق یک غار، کوله بسته اید و بساط کمپ شبانه را هم ردیف کرده اید. حتی تصورش هم هیجان انگیز است و آدرنالین را بالا می‌برد، به ویژه وقتی به قسمت پست کردن عکس‌ها در فضای مجازی فکر می‌کنید؛ با عنوانی مثل «یک روز هیجان انگیز» یا «همین الان یهویی!». اما متأسفانه گاه فاصله این خاطره شیرین و هیجان انگیز با یک رویداد تلخ و غمبار خیلی زیاد نیست، شاید دمادم غروب همان روز، یا حتی چند ساعت بعد، آن هنگام که گم شده اید و بر اپراتور تلفن همراهتان و آنتن دهی همیشه ضعیفش لعنت می‌فرستید. یا بر بالین رفیقی که از ارتفاع سقوط کرده و نالان است نشسته و درمانده اید چطور نشانی این مکان نامعلوم را به مأموران هلال احمر اطلاع دهید. ممکن است گرفتار سیل و ریزش کوه و سایر بلایای طبیعی و غیرطبیعی شده اید و دیگر حتی وقتی برای فکر کردن و غصه خوردن هم ندارید. هرقدر بگوییم بلا به دور، یا زبانم لال و دور از جان و... متأسفانه این‌ها همه اتفاقاتی است که در یک دهه اخیر با بالا رفتن میل سفر‌های هیجان انگیز، سرنوشت بسیاری از گردشگرانی شده است که به دلیل ناآگاهی و رعایت نکردن نکات ایمنی و تنها با تکیه بر زیبایی‌ها و هیجانات دل به طبیعت زیبا، اما گاه وحشی زده اند. بالار فتن آمار حوادث اینچنینی در کنار انتشار بخشنامه قابل تأمل وزارت میراث فرهنگی ما را برآن داشت تا ضمن بررسی راهکار‌های پیشگیری از حوداث گردشگری نگاهی هم بیندازیم به مکان‌های مخاطره آمیز خراسان رضوی که متاسفانه هنوز آنطور که باید اطلاع رسانی درستی درباره آن صورت نگرفته است.
بخشنامه‌ای برای شانه خالی کردن
بالا رفتن آمار حوادث گردشگری، وزارتخانه میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری به عنوان متولی اصلی گردشگری کشور را نیز درگیر پرونده‌های شکایت متعدد کرده است. چنانکه مدیرکل امور حقوقی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را واداشته است تا بخشنامه‌ای به استان‌ها ابلاغ و از آن‌ها بخواهد که در تبلیغ و معرفی جاذبه‌های گردشگری، مخاطرات و هشدار‌ها را هم به صورت کاملا روشن و برجسته درج کنند. عنوان این بخشنامه «ضرورت اعلام مخاطرات در اماکن تاریخی ـ فرهنگی و مناطق گردشگری مورد بازدید عموم» است. اما این طور که از محتوای بخشنامه برمی آید، کارکرد آن بیشتر پیشگیرانه است، به جهت برداشتن انگشت اتهام از وزارتخانه میراث فرهنگی در برابر حوادث این چنینی و جلوگیری از تکرار دعوی حقوقی علیه این وزارتخانه خیلی کاربردی به نظر نمی‌رسد. در بخش‌هایی از این بخشنامه آمده است: «نظر به اینکه در برخی اماکن تاریخی ـ فرهنگی و جاذبه‌های گردشگری و توریستی که در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت نرسیده اند، اما به جهت معرفی از سوی این وزارت به طرق مختلف اعم از چاپ و توزیع بروشور، کتابچه، نشریات و یا تبلیغ در سایت‌ها مورد توجه عموم مردم قرار گرفته است؛ چندین مورد حوادث غرق شدگی، تلفات جانی و یا صدمه بدنی رخ داده است و در مواردی همین موضوع بهانه طرح دعوی علیه سازمان (وزارتخانه) در محاکم قضایی شده و مشکلاتی را برای وزارت متبوع ایجاد کرده است؛ فلذا به منظور پیشگیری از تکرار موارد مشابه و تبری وزارت متبوع از هر گونه مسؤلیت در قبال اینگونه حوادث و مخاطرات لازم است ترتیبی اتخاذ فرمایند تا من بعد در کلیه انتشارات و اقلام تبلیغاتی اعم از کتاب و کتابچه معرفی آثار تاریخی و طبیعی و جاذبه‌های گردشگری، بروشور، بنر‌ها و تابلو‌های راهنما، سی دی، فضای مجازی و نظایر آن در سراسر کشور خطرات احتمالی موجود در مناطق فرهنگی ـ تاریخی، تفریحی و گردشگری استان‌ها به نحو روشن و برجسته‌ای پیش بینی و درج شود.»
مهم‌ترین نقش را خودمان داریم
البته که می‌توان هنگام بروز این دست حوادث انگشت اتهام را چرخاند و گاهی به سوی رسانه و در رأس آن صدا و سیما گرفت که چرا بدون آگاهی بخشی درباره مکان‌های مختلف تنها به صرف نشان دادن یک کلیپ با موسیقی از جاذبه‌ها اکتفا می‌کند. یا به میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گوشزد کرد علاوه بر اطلاع رسانی در بروشورها، نقش تابلوی راهنما را هم جدی بگیرد. اما مرور حوادث حاکی از این است که بیشتر افرادی دچار حادثه شده اند که با ناآگاهی قدم در طبیعت گذاشته اند. تور غیرمجاز نابلد برگزیده اند یا اینکه به تنهایی قدم در راه‌های ناشناخته گذاشته اند و در نهایت هم نتیجه آن شده که نباید می‌شد؛ بنابراین بهترین راه برای جلوگیری از این دست حوادث این است که از خودمان شروع کنیم.
تبلیغات هیجانی ممنوع
در یک دهه اخیر تلاش برای تغییر ذائقه سفر مردم با نمایش زیبایی‌های بیشتر از ایران و به تصویر کشیدن ماجراجویی‌ها در مناطق بکر و دور از دسترس همراه با تزریق هیجان بدون اشاره به هر نوع اطلاعات کاربردی دیگر و اقدامات محافظتی و ایمنی، نه تنها باعث شده برخی مناطق بکر در دسترس عموم مردم قرار بگیرند و با مخاطرات زیست محیطی و تخریب روبه رو شوند که حجم گزارش‌ها از صدمات بدنی و تلفات جانی را نیز بیشتر کرده است؛ سفر بدون بازگشت برخی کوهنوردان غیرحرفه‌ای و حتی حرفه‌ای از کوهستان‌های برف زده و با شرایط آب وهوایی وخیم، گم شدن گردشگران در آب‌های خروشان، دره‌ها و مناطق کویری، گرفتار شدن برخی مسافران داخلی و خارجی در باتلاق‌ها و جان باختن گردشگران از جمله وقایعی بوده که در نتیجه تبلیغات هیجان انگیز با تأکید صرف بر جذابیت‌های دیداری رخ داده است. درحالی که پس از وقوع حادثه، هیچ نهاد و یا دستگاهی مسئولیت این خسارات و صدمات را نپذیرفته است.
در خراسان شکایتی نداشتیم
آن طور که جلیلیان، مدیر حقوقی میراث فرهنگی خراسان رضوی در گفتگو با شهرآرا می‌گوید: «خوشبختانه تا کنون شکایتی مبنی بر رویداد حادثه گردشگری در استان خراسان رضوی به میراث فرهنگی نشده است.» با این حال «بخشنامه مطابق دستور وزارتخانه، به شهرستان‌ها ابلاغ شده است.» البته که طرح نشدن دعوی علیه میراث فرهنگی به معنای رخ ندادن حادثه گردشگری در این استان نیست. چنانکه مرور اخبار حوادث گردشگری نشان می‌دهد تعداد این دست حوادث کم نبوده است. همین چند وقت پیش بود که به دلیل جا به جایی نامناسب گردشگران در روستای خرو نیشابور با نیسان، ۲۳ نفر مصدوم شدند و یک تن هم کشته شد. تازه بعد از این حادثه بود که حسن همتی فر، دادستان عمومی بخش زبرخان نیشابور گفت: «از این پس از ورود تور‌های گردشگری که استاندارد‌های جابه جایی گردشگران را رعایت نکنند به ییلاقات بخش زبرخان جلوگیری می‌شود.» به جز این خبر‌های متعددی نیز می‌توانید از سقوط از آبشار‌های قره سو و دیگر آبشارها، گم شدن گردشگران در کویرمزینان و دیگر کویر‌های استان، گم شدن در غار مغان و دیگر غارها، حمله حیوانات وحشی، غرق شدن در سد کارده و دیگر سد‌ها و رودخانه ها، ریزش کوه و... دید و شنید. نشستن در بستر رودخانه و گرفتاری در سیلاب نیز از دیگر حوادثی است که فراوان رخ داده است.
توصیه‌هایی برای طبیعت گردی و کمپ شبانه
پیش از آغاز سفر، حتما درباره مسیر تحقیق کنید و بی گدار دل به هر راهی نزنید.
آب و هوا را چک کنید و پیش بینی‌های لازم را انجام دهید.
سعی کنید یک گروه، تور یا آژانس مجاز با راهنمای آشنا به مسیر برگزینید.
حتما به یک فرد آشنا بگویید که کجا می‌روید.
بدون تمرین قبلی در طبیعت کمپ نزنید، ابتدا در پارک و مکان‌های امن و شلوغ تمرین کنید و بعد به دل جنگل و طبیعت بزنید.
ابزار و وسایل لازم برای طبیعت گردی را همراه داشته باشید.
نقشه خوانی و کار با جی پی اس را بیاموزید و به تلفن همراه اکتفا نکنید.
علائم درخواست کمک را یاد بگیرید.
پوشش گیاهی و جانوری منطقه را بشناسید.
حوادثی که در کمین گردشگران است:
سیل
نشستن در بستر رودخانه
غرق شدگی
شنا در سد‌ها و رودخانه‌ها
سقوط از ارتفاع
رفتن بدون تجهیزات به کوه و صخره
گم شدن
بدون راهنما رفتن به کویر و غار
ریزش کوه
نشستن پای کوه
حمله حیوانات وحشی
ناآشنایی با کمپ شبانه در طبیعت
مکان‌های مخاطره آمیز خراسان رضوی:
غار مغان به دلیل پیچ در پیچ و بی انتها بودن و احتمال سقوط و گم شدن در تاریکی
آبشار‌های قره سو به دلیل فراوانی نردبان‌ها و ناآشنایی گردشگران و سقوط از ارتفاع
هزارمسجد به دلیل نبود تابلو و جاده مناسب
جاده کلات به دلیل پیچ و خم‌های متعدد و حادثه خیز بودن
شمخال به دلیل نیاز به توانایی جسمانی و آشنایی با مسیر
کویر‌های مزینان و یونسی به دلیل نبود مسیر مشخص