تکتم جاوید | شهرآرانیوز؛ حفظ سلامت محیطی که در آن زیست می‌کنیم آن قدر نکته‌های ریز دارد که اگر از هرکدام غافل شویم، سلامتی شهروندان را در معرض خطر جدی قرار داده ایم. مسئله زباله‌ها و روش‌های دفع آن سال هاست که از نگرانی‌های فعالان بهداشت محیط است و در کنار آن امحای زباله‌های بیمارستانی از مهم‌ترین هاست. پسماندهای پزشکی به دلیل ماهیتشان و دارابودن مواد بیولوژیکی، شیمیایی، سمی و خطرناک باید به طور ویژه‌ای مدیریت شوند.
اکنون که آمار بستری‌های بیمارستان‌ها بیش از گذشته شده و با نوعی بیماری ویروسی همه گیر نیز درگیر هستیم، بررسی وضعیت روش‌های بی خطرسازی و دفع زباله‌های بیمارستانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. میزان تأمین سلامت محیط زیست با روش‌های کنونی دفع زباله در مشهد را با کارشناسان و مسئولان مربوط به این حوزه مطرح کردیم؛ اگرچه اغلبشان روش فعلی دفع زباله‌های بیمارستانی یا همان اتوکلاو رابهترین روش ممکن در مشهد می‌دانند، اما برخی منابع علمی ایراداتی را به این روش وارد می‌کنند. در گزارش پیش‌رو ضمن پرداختن به نکات مثبت این روش دفع زباله بیمارستانی، با بررسی منابع خارجی نیز به برخی از معایب آن پرداخته‌ایم که لازم است مورد توجه کارشناسان این حوزه قرار گیرد.
برمبنای آمار‌ها هم اکنون ۳۰ بیمارستان، ۸۲ درمانگاه و ۱۵۰ آزمایشگاه در شهر مشهد در حال فعالیت اند و حجم زیادی از تولید زباله عفونی را به عهده دارند. یکی از سازمان‌های مرتبط با این حوزه، سازمان مدیریت پسماند شهرداری مشهد است. به گفته مهندس عباس حسن زاده مقدم، سرپرست اجرایی این سازمان، مدیریت پسماند و مسئولیت بی خطرسازی پسماندهای عفونی براساس قانون برعهده تولید کننده است و از آنجا که اکنون دو شرکت کاسپین و آرمان نگارمهر با نظارت دانشگاه علوم پزشکی وظیفه جمع آوری پسماندهای عفونی مطب ها، آزمایشگاه ها، کلینیک‌ها و درمانگاه‌های شهر را بر عهده دارند، او اضافه می‌کند: زباله عفونی بیمارستان‌ها با استفاده از دستگاه اتوکلاو تحت نظارت همان دانشگاه بی خطر می‌شود و درراستای مصوبات فرمانداری شهرستان مشهد پس از بی خطرسازی، توسط خودرو‌های مخصوص این سازمان جمع آوری و به جایگاه ویژه پسماندهای پزشکی هدایت می‌شود و امحای نهایی صورت می‌گیرد.
حسن زاده درباره شیوه دفن زباله‌ها تأکید می‌کند: محل دفن، با احداث ترانشه و با استفاده از لایه‌های نفوذناپذیر ژئوممبران و دولایه ژئوتکستایل و همچنین استفاده از فنس محصور می‌شود که پس از تخلیه پسماندهای پزشکی، امحای نهایی با آهک و خاک انجام می‌گیرد و زباله‌ها دفن می‌شوند.
براساس گفته‌های او هم اکنون مطب‌ها و مراکز خصوصی پزشکی دارای پسماند عفونی نیز با نظارت دانشگاه علوم پزشکی و همکاری دو شرکت در فرایند گفته شده دفع زباله‌ها شرکت می‌کنند.
سرپرست اجرایی سازمان مدیریت پسماند شهرداری میزان زباله‌های بیمارستانی ۶ ماه اول سال را که به محل دفن وارد شده ۴ هزار و ۳۷۲ تن بیان می‌کند و می‌افزاید: این میزان مربوط به نیمه اول امسال است که به همان روش‌های گفته شده دفن شده است.
حسن زاده مقدم از کاهش آمار زباله‌های بیمارستانی امسال نسبت به سال‌های قبل خبر می‌دهد و در توضیح می‌گوید: آمار پذیرش زباله بیمارستانی درسال ۹۶، روزانه در حدود ۲۶ تن بوده که این میزان در مقایسه با میانگین روزانه ۶ ماه اول امسال نزدیک به ۲۳/۵ تن کاهش داشته است و به نظر می‌رسد کاهش مراجعه بیماران غیرضروری و غیرکرونایی به مراکز درمانی در این عامل مؤثر بوده است.
او از ابراز عقیده درباره روش کنونی امحای زباله و گفته‌ها درباره قدیمی بودن آن خودداری می‌کند و مسئولان دانشگاه علوم پزشکی را دارای صلاحیت اظهارنظر کارشناسی درباره آن می‌داند.
«درست است که روش‌های مختلفی برای دفع پسماندهای بیمارستانی در دنیا به کار گرفته می‌شود، اما هرروشی مزایا و معایبی دارد که باید براساس شرایط موجود اقلیمی، تعداد جمعیت، میزان تولید و موارد دیگر انتخاب شود.» این جمله بخشی از سخنان ابتدایی مهدی نوروززاده، کارشناس مسئول آب و خاک اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی، است که درباره شیوه رایج دفع پسماند توضیح می‌دهد. او می‌گوید: پسماندهای عفونی نسبت به زباله‌های عادی حساس ترند که عوامل مختلفی در دفع و بی خطرسازی آن‌ها نقش دارد. روش کنونی نسبت به دیگر موارد مؤثرتر و همراه با آلودگی کمتر است.
او به روش منسوخ شده زباله سوزی اشاره می‌کند و ادامه می‌دهد: در آن روش پسماندهای عفونی را در همان محل بیمارستان در داخل دستگاهی می‌سوزاندند و تبدیل به خاکستر می‌کردند. چنین روشی به دلیل آلایندگی‌های شدید محیطی در محل بیمارستان‌ها که در بافت مسکونی شهر قرار داشتند و اعلام شکایت‌های بسیار ممنوع شد.
کارشناس مسئول آب و خاک اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی با اشاره به شرایط موجود تأکید می‌کند: اکنون وضعیت بی خطرسازی زباله‌های بیمارستانی به روش اتوکلاو مورد تأیید محیط زیست است. البته که روش‌های کم خطرتر یا جدیدتری هم ممکن است وجود داشته باشد، اما اولویت ما انتخاب روش دردسترس و سریع است که زباله‌ها حتی یک روز روی زمین باقی نمانند و با کمترین آلایندگی دفع شوند.
نوروززاده درباره روش‌های نظارت بر نحوه صحیح بی خطرسازی و دفع زباله‌های عفونی هم می‌گوید: کارشناسان چندسازمان مختلف بر این روند نظارت دارند. به عنوان نمونه کارشناس بهداشت محیط در هرشیفت و هرروز بر فعالیت دستگاه‌ها و خروجی نظارت دارد. همچنین کارشناسان دانشگاه علوم پزشکی مسئول کنترل هستند و جدا از این موارد آزمایشگاه‌های حفاظت محیط زیست نیز به صورت پایشی عملکرد را کنترل می‌کنند و سپس زباله‌ها تحویل سازمان مدیریت پسماند می‌شود.
همان طور که پیشتر اشاره شد یکی از موارد دیده نشده در حوزه پسماند، پژوهش‌های علمی و درمانی است. حوزه درمان و آزمایشگاه‌های زیستی روزانه میلیون‌ها تن ظروف و تجهیزات و ملزومات پلاستیکی را در سراسر جهان مصرف می‌کنند که هم برای ادامه تحقیقات و کمک به زیست بشری ضروری هستند و هم شدت آلودگی منابع زیستی را تشدید می‌کنند. در جهان سالانه بیش از ۳۸۰ میلیون تن پسماند پلاستیکی تولید می‌شود که سهم آزمایشگاه‌های پزشکی و زیست شناسی بیش از ۸ میلیون تن است و از میان شیوه‌های مختلف نظیر تابش یونیزه کننده، ضدعفونی کننده‌های گرمایی خشک، محلول‌های شیمایی، امواج مایکروویو و ... استفاده از اتوکلاو‌ها شیوه مقرون به صرفه‌تر و ایمن تری برای دفع این زباله‌هاست که در مناطق مختلف جهان از جمله در مشهد مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در یک جهان ایده آل می‌توان انتظار داشت که اتوکلاو‌ها دقیقا مطابق طراحی، فعالیت کنند، اما شرایط فضای آزمایشگاهی همواره برقرار نیست و باید آماده مخاطراتی نیز بود. اشتباه‌های انسانی، نبود فعالیت بهینه دستگاه و استفاده از مواد مختلف می‌تواند چالش‌های اساسی این حوزه باشد که در مشهد هم با آن روبه رو هستیم.
۱. اتوکلاو به دمای تعیین شده نمی‌رسد. اگر اتوکلاو نتواند به دمای مورد نظر کاربر در مدت زمان تعیین شده برای چرخه استریل برسد، یا فرایند را لغو می‌کند یا آهنگ هشدار می‌زند. در چنین شرایطی استریل به‌طور کامل صورت نمی‌گیرد.
۲. اتوکلاو به محتویات داخل دستگاه آسیب می‌رساند. به طور معمول، اتوکلاو‌ها در دمای بسیار بالایی فعالیت می‌کنند و می‌توانند برخی مواد نظیر دست کش‌ها را ذوب کنند؛ بنابراین استفاده از اتوکلاو‌ها برای استریل کردن همه مواد و ملزومات امکان پذیر نیست. همچنین فعالیت این دستگاه‌ها در دمای بالا موجب جوشیدن و تبخیر مایعات به کار رفته در آن‌ها هم به عنوان استریل کننده و هم به عنوان خنک کننده می‌شود.
۳. محتویات حتی پس از فعالیت خشک کن مرطوب هستند. هنگام استفاده از اتوکلاو‌های فاقد خشک کن برای استریل کردن موارد متخلخل مانند انواع پارچه‌ها با یکدیگر، مواد داخل دستگاه به صورت اسفنج عمل می‌کنند و آب را به خود جذب می‌کنند.
۴. بخار وارد نمی‌شود. گاهی اوقات به دلیل نقص در عملکرد منبع انرژی بخارساز یا مسیر لوله انتقال بخار و المنت‌های گرماساز استریل به‌طور کامل انجام نمی‌گیرد.
۵. حجم آب زیادی تخلیه یا صرفا بخار خارج می‌شود. دستگاه‌های اتوکلاو معمولا مجهز به شیر خنک کننده پساب هستند که به صورت خودکار برای خنک سازی باز و بسته می‌شود. خرابی این شیر می‌تواند پنجمین چالش رایج دستگاه‌ها را ایجاد کند.
همان طور که اشاره شد دستگاه‌های اتوکلاو با مصرف بالای انرژی برق و آب فرایند استریل را تکمیل می‌کنند. اگر این دو مورد را نیز جزو معایب به‌شمار آوریم، روش دفع زباله اتوکلاوه اگرچه ارزان و در دسترس مدیران مشهدی است، اما خود از لحاظ مصرف انرژی و تولید پساب، نمره قابل قبولی نمی‌گیرد، از این جهت می‌توان در کنار این روش ارزان و در دسترس، به روش‌های مدرن تری نیز اندیشید.
منابع:
https://www.theguardian.com/environment/2019/nov/10/research-labs-plastic-waste
https://consteril.com/common-autoclave-problems/
https://www.lte-scientific.co.uk/autoclaves-their-environmental-issues/