صفائی- منشادی| شهرآرانیوز؛ تابستان ۱۳۹۸ اولین زمزمه‌های بهسازی معابر بازارچه سراب و بازار سرشور به گوش رسید. معابری که مردم مشهد به‌ویژه قدیمی‌های آن خاطرات بسیاری با آن‌ها دارند و هویت این شهر را می‌سازند. در این سال‌ها بی‌نظمی‌هایی در این معابر به چشم می‌آمد که نه‌تن‌ها اثری از خاطرات قدیم در آن دیده نمی‌شد، بلکه فضایی نازیبا در آن ایجاد کرده بود و رهگذرانی که از این معابر می‌گذشتند، علقه خاطری از آن‌ها نداشتند. زمانی‌که بهسازی بازارچه سراب به پایان رسید حال و هوایش تغییر کرد و زیبایی هر چند نه به اندازه روزگار قدیمش، اما در حدی که به رهگذران آرامش دهد در آن ایجاد شد. زائران و مجاورانی که از بازار سرشور هم می‌گذرند لحظه‌ای توقف می‌کنند و با اشاره دست، ستون‌ها و سقفش را به یکدیگر نشان می‌دهند.
تغییرات این معابر سبب شد تا گذر آیت‌ا... خامنه‌ای، سرشور ۲۹، بلوکه ارگ، جلو خان جنت و... در دستورکار قرار گرفته و اجرا شود. نکته درخور تأمل این ماجرا تغییرات شورا و نگاه شورای جدید به این بازسازی و جداره‌سازی‌هاست. طرح‌هایی که نصفه نیمه مانده و نیاز به حمایت مدیران شهری دارد. این موضوع بهانه‌ای شد تا به‌سراغ مدیران دفاتر بازآفرینی و اعضای شورای ششم شهر برویم و نظرشان را درباره ادامه این پروژه‌ها جویا شویم.
به گفته رئیس کمیته نظارتی شماره ۵ شورای اسلامی شهر مشهد رشد روزافزون فرهنگی و اجتماعی شهر‌ها باعث ایجاد نوعی احساس نیاز در مردم درباره خاطرات و تعلق خاطر آن‌ها به گذشته تاریخی و اصالت خود شده است. می‌توانیم از طریق حفظ آنچه از گذشته برایمان باقی مانده است به این احساس نیاز پاسخ دهیم و هویت تاریخی‌مان را زنده نگه داریم. مشهد شهر امام مهربانی‌هاست و زائران برای زیارت بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) به این شهر می‌آیند. شعار ششمین دوره شورای اسلامی شهر مشهد «مشهدالرضا جهان‌شهر برکت و کرامت» است؛ در همین راستا نگاه ما خدمت به زائر و مجاور است. بافت‌های هویتی شهر می‌تواند بستری برای ماندگاری زائر باشد. زائران علاوه بر زیارت با دیدن بافت‌های تاریخی‌هویتی با فرهنگ ما آشنا می‌شوند.
ابراهیم علیزاده با اشاره به اینکه پروژه‌های زودبازده علاوه بر محلات حاشیه شهر، محلات تاریخی را هم در برمی‌گیرد، می‌افزاید: در اعتبارات آینده، شهرداری باید پروژه‌های زودبازده را با رأی و نظر مردم مانند دفاتر تسهیلگری و شورای اجتماعی محلات به شورا معرفی‌کند تا در کمیته مرکزی و شورای شهر بررسی و تصمیم‌گیری شود. اهمیت ۲ محله تاریخی‌هویتی «سرشور» و «ارگ» سبب شده است تا این ۲ نیز در مجموعه این پروژه‌ها برای تأمین اعتبار قرار گیرند.
رئیس کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر مشهددرباره طرح جداره‌سازی، بازسازی و بهسازی جداره‌های ۲ محله قدیمی سرشور و ارگ و احیای بافت تاریخی‌هویتی این محلات می‌گوید: طرح جداره‌سازی محور‌ها و گذر‌های واجد ارزش محلات سرشور و ارگ در واقع سرآغاز مسیری است که با هدف احیا و تقویت هویت از دست رفته محلات تاریخی شروع شده است. هر چند در سال گذشته روند پیشرفت کار در این پروژه‌ها کند بوده، اما بی‌شک این مسیر ادامه خواهد داشت. به گفته حمید ضمیری البته واضح است که فرایند اجرای این کار نیاز به اصلاحات اساسی دارد. به موازات طرح‌های جداره‌سازی در کارگروه سیما، منظر و معماری ایرانی_اسلامی موضوع تدوین ضابطه را در دستورکار قرار دادیم. تدقیق این ضوابط به‌ویژه در محلات با سبقه تاریخی ضروریست و در ارتقای کیفیت سیما و منظر بافت مثمر ثمر خواهد بود. نباید فراموش کرد که نمای ساختمان‌ها جزو مشاعات شهر است و الگوی جداره‌ها باید بر اساس نقش و عملکرد کلی شهر و ارزش‌ها و شاخص‌های مورد قبول شهروندان تدوین و در اختیار سازندگان قرار گیرد.
وی درباره موضوع تملک خانه‌های تاریخی هویتی توضیح داد: تملک خانه‌های قدیمی به قوت خودش باقیست، اما تملک یکی از روش‌های احیا و نگهداشت آثار واجد ارزش است. ما در شورای ششم بیشتر تمایل داریم مالکان پای کار بیایند و با ارائه تسهیلات درخور آن‌ها تشویق به مرمت و بهسازی ملکشان کنیم. املاکی که توسط شهرداری تملک و احیا شود، درشان به روی مردم باز خواهد شد. با توجه به موقعیت و نوع این خانه‌ها می‌توان کارکرد‌های متنوعی مانند خانه‌فرهنگ و سرای‌محله یا مکان‌هایی با کاربری‌های اقامتی و خدماتی و چند منظوره برای این ساختمان‌ها در نظر گرفت. نکته مهم این است که از نگاه موزه‌ای به این آثار دوری کنیم. تزریق کاربری و فعالیت به آثار باید به‌گونه‌ای باشد که هم بتواند درآمد‌های پایدار ایجاد و هم بتواند منافع عمومی را تأمین کند.
ضمیری مصوبه تشویقی بافت تاریخی را شروع خوبی برای کار می‌داند، اما معتقد است که استقبال‌نکردن درخور توجه از آن در ۲ سال گذشته نشان می‌دهد که این مصوبه نیاز به بازبینی و بازنگری جدی دارد. این عضو شورای اسلامی شهر مشهد می‌گوید: باید در بسته‌های تشویقی تمام جوانب و به‌ویژه انتفاع مالکان را در نظر بگیریم.
ضمیری درباره اعتمادسازی مالکان بنا‌های تاریخی هویتی توضیح می‌دهد: اعتمادسازی یک روند مستمر و ادامه‌دار است و به‌طور زنجیره‌ای ایجاد می‌شود و باید برای مردم الگوی خوب ایجاد کنیم. مردم به الگوی خوب اعتماد خواهند کرد. تعریف و اجرای پروژه‌های پیشگام و اعتمادساز از اولویت‌های ما در این محلات است. البته برخی برنامه‌ها و دوره‌های آموزشی با کمک رسانه‌ها و گروه‌های مرتبط با مردم و انجمن‌های مردم‌نهاد می‌تواند نگاه مالکان را به فرایند بازآفرینی و احیای آثارشان مثبت کند.
وی در پاسخ به این سؤال که از نگاه اقتصادی چه برنامه و رویکردی در احیای بافت تاریخی وجود دارد، ادامه می‌دهد: مهم‌ترین موضوع در مناطق دارای محلات تاریخی این است که به دنبال کسب درآمد از شهرداری این مناطق نیستیم. اولویت اول در این محلات رونق توأم با جریان سکونت و زیارت است. به‌ویژه در محله سرشور باید از تجربه بافت اطراف حرم درس بگیریم و از مداخله‌های سنگین و تعریف پروژه‌های سرمایه‌گذاری بزرگ‌مقیاس در آن پرهیز کنیم. درطی سال‌های گذشته ذره‌ذره مشهد باهویت را از بین برده‌ایم. باید قدر آخرین محلات و آثاری که باقی‌مانده را بدانیم. باید سرمایه‌گذارانی را که به هویت تاریخی مشهدالرضا (ع) متعهد هستند در این محلات جذب کنیم. در این محلات دنبال مدل‌های اقتصادی نوآورانه و فعال‌سازی بخش خصوصی خواهیم بود. کارخانه نوآوری ظرفیت خوبی است که می‌تواند به این موضوع ورود کند و مدل‌های نوین کسب درآمد و جذب سرمایه در محلات تاریخی را با برگزاری رویدادها، کارگاه‌ها و استارت‌آپ‌ها پیشنهاد دهد.
وی یادآور می‌شود: استفاده صحیح از واژگان در این حوزه بسیار مهم است. رویکرد مدیریت شهری در بافت تاریخی نه بازسازی بلکه بازآفرینی است. محلات سرشور و ارگ گنجینه‌هایی از میراث ملموس و ناملموس را در خود جای داده‌اند و با حافظه تاریخی و هویت مذهبی_ اجتماعی شهروندان مشهد پیوند خورده‌اند. بازآفرینی در این محلات غبار نادیده‌گرفتن هویت را از این محلات کنار می‌زند و برای هر نسلی به فراخور ارزش ایجاد می‌کند. نسل قدیم با اتصال به ارزش‌هایش و نسل جدید با آشنایی با این ارزش‌ها هویت اصیل خود را بازخواهد یافت. نباید فراموش کنیم محلات تاریخی لزوما در کالبد بنا‌های تاریخی معنا نمی‌شوند. این محلات انعکاس‌دهنده آداب و رسوم و سنت و فرهنگ شفاهی و به عبارتی هویت و میراث معنوی شهر هستند.
نایب رئیس شورای اسلامی شهر مشهد نیز درباره بهسازی محلات سرشور و ارگ می‌گوید: یکی از مهم‌ترین جلوه‌های هویتی هر شهر موضوع ساختمان‌های تاریخی و عناصر تاریخی آن است. تلاش می‌کنیم به‌واسطه ظرفیت هویت‌سازی که محلات سرشور و ارگ دارند، به نحوی آن‌ها را احیا کنیم تا خاطرات هویتی‌شان زنده شود البته احیای بدون بهره‌برداری هدف ما نیست، باید ساختمان‌هایی که احیا می‌شوند کاربرد‌ها و بهره‌برداری‌های متفاوت آن‌ها برگردد.
مهدی ناصحی افزود: در این دوره هم مانند دوره‌های قبل مشغول شناسایی آثار تاریخی هویتی هستیم تا با کمک سازمان بازآفرینی آن‌ها را احیا کنیم. کار‌های گذشته برای ما محترم است و مطالعات جدید برای بهتر اجراشدن آن انجام خواهد شد. باید میراث شهر را حفظ کنیم تا احساس تعلق در شهروندان و پیوند‌های اجتماعی افزایش یابد. همچنین یکی از کاربرد‌های احیای هویت ارتقای گردشگری در کنار ظرفیت بارگاه نورانی امام رضا (ع) است که با ماندگاری زائر به اقتصاد شهر کمک خواهد کرد.
عضو کمیسیون فرهنگی، اجتماعی، زیارت، گردشگری و رسانه شورای اسلامی شهر مشهد، نیز در این‌باره می‌گوید: مکان‌های با ارزش هویتی، اسنادی تاریخی‌اند که به عنوان اصالت شهر محسوب می‌شوند. احیای بنا‌های تاریخی بهترین روش حفاظت از میراث، فرهنگ، هویت و اصالت خودمان است. حفظ هویت و بنا‌های فرسوده هویتی ارتباط مستقیم با جذب گردشگر دارد. فاطمه سلیمی می‌افزاید: اگر سری به شهر یزد یا اصفهان بزنید خواهید دید هویت تاریخی این شهرهاست که توانسته گردشگران را جذب کند. در واقع حفظ بافت قدیم به عنوان سرمایه اصلی جذب گردشگران شهری محسوب می‌شود. ما هم می‌توانیم با حفظ هویت گذشتگانمان علاوه بر انتقال آداب و رسوم پدرانمان به نسل‌های آینده فضایی برای زائر و ماندگاری‌اش در شهر ایجاد کنیم تا علاوه بر زیارت بارگاه ملکوتی امام رضا (ع) زائران با فرهنگ بومی شهر مشهد و معماری آن آشنا شوند.
رئیس کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس نیز می‌گوید: بنا‌های تاریخی‌هویتی جزو هویت شهر مشهد محسوب می‌شوند و میراث ماندگاری برای شهر و کشور هستند. ما، در شورای ششم نگاه هویتی به این موضوع داریم و حفظ و بهره‌برداری از این ظرفیت، فرصتی برای ماندگاری گردشگر ایجادمی‌کند.
مجید طهوریان عسکری با پیشنهاد این موضوع که می‌توانیم کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس را به کمیسیون ویژه توسعه و بهسازی توس و بنا‌های تاریخی تغییر دهیم تا با نگاه نظارتی به آن ورود کرده و برای پیشبرد اهداف بهتر عمل کنیم، افزود: فرصت‌های هویتی‌تاریخی شهر باید حمایت شود. اداره و مدیریت آن را در اختیار تشکل‌های مردمی قرار دهیم تا بهره‌برداری بنا‌های تاریخی توسط مردم انجام شود.
مدیر دفتر تسهیلگری محله سرشوربا بیان اینکه هدف اصلی ما احیای سنتی و هویتی بافت فرسوده محله سرشور بوده است؛ می‌گوید: به همین دلیل شروع به تهیه سند بافت توسعه محله و تلاش کردیم تا با گفتگو با اهالی قدیم محله، هویت تاریخی آن را ثبت و ضبط کنیم. در حال حاضر این سند مراحل آخرش را طی می‌کند و خروجی آن تعدادی سند پروژه برای این بافت است.
سعید گلستانی، درباره ساماندهی گذر آیت‌ا... خامنه‌ای، (گذر تاریخی ارگ) می‌افزاید: گذر آیت ا... خامنه‌ای که یکی از گذر‌های اصلی تشرف به حرم رضوی است، با هماهنگی و همکاری دفتر تسهیلگری جنت در حال انجام است. به عبارتی یک هم‌افزایی شکل گرفته تا شاهد یک گذر تاریخی تشرف از ارگ تا حرم باشیم. این طرح شامل تهیه طرح کف‌سازی، جداره‌سازی و مرمت جداره‌های تاریخی، پروژه کف‌سازی سرشور ۲۹، پروژه کف‌سازی سرشور ۵ و تهیه طرح مرمت و احیای خانه‌های تاریخی در این گذر است. این‌ها پروژه‌هایی هستند که پیشرفت داشته و برای آن طرح و اسناد مالی تهیه شده و بعد از تأمین اعتبار لازم آماده اجرا می‌شوند.
وی ادامه داد: بخشی ازجداره‌سازی گذر آیت‌ا... خامنه‌ای در سال گذشته و ابتدای امسال اجرا شد. در فاز اول جداره‌سازی مسجد حاج داداش و خانه مدقق به پایان رسیده است که از این پروژه‌ها به‌عنوان پروژه‌های محرک توسعه نام برده می‌شود. به عبارتی در گام اول اعتمادسازی و الگوسازی مدنظرمان بود که با اجرای پروژه‌های بیان شده این اتفاق افتاد.
گلستانی درباره اجرای پروژه احیای نمای خانه کریمی که اثری دارای ارزش تاریخی است توضیح می‌دهد: این خانه با توجه به مداخله‌هایی که در بنا برایش ایجاد شده ارزش تاریخی ندارد، اما جداره آن دارای ارزش است. پوسته به دقت جمع‌آوری و نگهداری می‌شود تا بعد از اجرای بنا این پوسته روی آن اجرا شود. این پروژه با هماهنگی‌هایی که با سازمان میراث فرهنگی شد در حال انجام مراحل نهایی است. در این احیا، هم منافع مالک در نظر گرفته شده و هم در عین حال نمای تاریخی با هویت آن حفظ شده است.
وی با اشاره به تشکیل کمیته «سیما و منظرمعماری اسلامی ایرانی» در شورا ادامه می‌دهد: رویکرد شورای شهر به مباحث هویتی و تاریخی و مذهبی شهرمان رویکرد مثبتی است. هدف این کمیته ساماندهی ساخت‌وساز‌ها در کل شهر به‌ویژه در بافت پیرامون حرم است تا ساخت‌وساز‌ها خط مشی متناسب با هویت برگرفته از امام رضا (ع) را پیدا کنند.
گلستانی ادامه می‌دهد: هنوز نگاه درآمدمحور از نوع درآمد سهل‌الوصول و سریع الوصول مانند تراکم‌فروشی وجود دارد. با توجه به اینکه سرشور برای بسیاری از ایرانی‌ها و حتی زائران خارجی شناخته شده است، تمایل بیشتری برای تملک در این بافت تاریخی وجود دارد. با خرید ملک و ساخت‌وساز مشکلاتی از جمله ترافیک و به‌هم خوردن بافت هویتی در این محله ایجاد می‌شود. در این بین شهرداری برای رسیدن به درآمد از این امر نمی‌تواند چشم‌پوشی کند تا زمانی که این موضوع اصلاح نشود نمی‌توانیم شاهد شکل‌گیری بافت هویتی آن باشیم.
او به قانونی که در مجلس در سال ۱۳۹۸ به تصویب رسید اشاره می‌کند و توضیح می‌دهد: قانون «حمایت از بافت‌های تاریخی» در آن سال به تصویب مجلس رسید. اما متأسفانه بعد از ۲ سال هنوز در مشهد حرکتی برای آن نشده است. از اولین اقدامات بحث تهیه طرح تفصیلی ویژه بافت تاریخی است که این امر برعهده مسکن و شهرسازی، میراث فرهنگی و شهرداری است. ما هم بار‌ها خواسته‌ایم، اما هیچ اقدامی در این زمینه نشده است. به عبارتی با خلأ ضوابط قوانین نیز در این بافت روبه‌رو هستیم. طرح تفصیلی بافت مرکزی را که مشاور طاش دارد تهیه می‌کند حفظ آثار تاریخی نیست. به عبارتی می‌خواهد نوسازی و تخریب را به رسمیت بشناسد. ما روزانه شاهد از بین رفتن این بافت هستیم و همان چند اثر به‌جا مانده هم از بین خواهد رفت. از اعضای شورای شهر می‌خواهم که نگاهی فراتر و کلی به این بافت داشته باشند.
«محله ارگ دارای بافت منسجم تاریخی است که ۲۲۰ اثر تاریخی در آن شناسایی شده است که هیچ کجای شهر چنین ظرفیتی وجود ندارد. این به معنای یک بافت ارزشمند است که هنوز دارای حیات و ویژگی‌های اقتصادی و هویتی است.»
مدیر دفتر تسهیلگری ارگ نیز با اشاره به این موضوع در ادامه توضیح می‌دهد: ما با نگاه احیا گذر‌های تشرف کارمان را شروع کردیم و تأکید داریم که این گذر‌های تشرف موتور محرکه است. اگر صرف احیای بافت تاریخی و مرمت آثار پیش برویم نتیجه مورد نظر را نمی‌گیریم. این هم به این دلیل است که تا زمانی بستر اقتصادی و اجتماعی ایجاد نشود بافت هم احیا نخواهد شد. به‌عبارتی اگر می‌گوییم بازآفرینی به معنای بازتولید فضای زندگی برای نسل آینده است و با این نگاه به موضوع پرداخته‌ایم. می‌خواهیم جریان یک زندگی را در این بافت داشته باشیم که برای این جریان به طور حتم باید نگاه اقتصادی باشد و هم نگاه فرهنگی و اجتماعی که همه این‌ها این فضا را ایجاد می‌کند.
هادی ایوانی گذر‌های تاریخی تشرف به حرم رضوی را این‌گونه تشریح می‌کند: یکی از این گذر‌های تشرف به حرم رضوی که از محله جنت شروع و در محله سرشور امتداد پیدا می‌کند و پروژه‌ها را به یکدیگر وصل می‌کند، کوچه جنت است. این گذر از خیابان دانشگاه شروع شده، سپس به خیابان ارگ و کوچه سینما آسیا می‌رسد و در ادامه به گذر تاریخی ارگ و به گذر آیت‌ا... خامنه‌ای متصل می‌شود. در انتها نیزاین گذر تاریخی به سرشور ۵ و بازار سرشور و سپس به حرم می‌رسد. برخی از این گذر‌ها در حال اجراست که امیدوارم بقیه آن نیز تکمیل شود. گذر دوم، خیابان ارگ است که به بازارچه سراب وصل و سپس به کوچه آیت‌ا... واعظ طبسی می‌رسد و مشرف به حرم و صحن غدیر می‌شود.
او توضیح می‌دهد: ۵۰۰ متر از جداره‌سازی خیابان ارگ را انجام داده‌ایم که «به‌نشر» و خانه شالچی جزو اولین پروژه‌های تعریف شده ما بودند. برای «به‌نشر» پیمانکار گرفته شده و برای خانه شالچی هنوز پیمانکاری مشخص نشده است. کف‌سازی خیابان جنت و جلوخان به طور کامل طراحی شده است. در جداره دیواره جنت نیز ۱۰ پروژه و در جلوخان هم ۵ پروژه طراحی کرده‌ایم. در راسته ارگ نیز ۱۰ پروژه طراحی شده است، در خیابان خسروی به درخواست مردم در حال طراحی ۲ پلاک هستیم. کافه گذر که پشت مجموعه شالچی و «به‌نشر» واقع شده هم جزو همین پروژه‌هاست. در حال حاضر ۲۰ پروژه آماده کار داریم که باید برای آن‌ها برنامه‌ریزی و بودجه‌ای به آن تعلق بگیرد که امیدوارم به سمت اجرا برویم. آن‌طور که ایوانی در صحبت‌هایش اشاره می‌کند در مدت این ۴ سال ۶ اثر تاریخی با ارزش شناسایی شده و ۵ اثر را کمیته بازآفرینی تأیید کرده، اما هنوز برای بستن قرارداد مردم هیچ اقدامی نشده است.