نعیمه زینبی | شهرآرانیوز؛ حرم مطهر رضوی، مأمن عزاداران در همه ایامی است که سوگی در ورق‌های تاریخ ثبت شده و غمی از اهل بیت (ع) بر دل مؤمنان نشسته است. حریم امن رضوی، مقصد همیشگی سیاه‌پوشان چهارده‌معصوم در ایام عزاست تا عرض تسلیتی به ساحت امام معصوم داشته باشند و در‌کنار زیارت، در مراسمی که به‌طور معمول در طول سالیان دراز در‌کنار مضجع شریف حضرت‌رضا (ع) برپاست، قلبی به صفای روضه بیارایند. مراسم شهادت حضرت‌زهرا (س) نیز هرساله در صحن و سرای حضرت‌رضا (ع) در ماه‌های جمادی‌الاول و جمادی‌الثانی برقرار است؛ مراسمی با سابقه طولانی که در‌کنار دیگر آیین‌های مذهبی در حرم مطهر رضوی برگزار می‌شده، ولی اسناد کمی درباره آن به جا مانده است.
تا اواخر قرن پنجم هجری‌قمری، خبری از عزاداری رسمی و عمومی در مشهد نیست. اما در قرن ششم ابن‌اثیر، خبر از برگزاری مراسم وعظی می‌دهد که روز‌های جمعه برگزار می‌شده است. در اوایل قرن نهم نیز «کلاویخوی جهانگرد» در سفرش به مشهد، از این شهر به‌عنوان یک شهر زیارتی یاد می‌کند که مراسم مذهبی در ایام مختلف سال در آن برگزار می‌شده است. در دوره افشاری و نادری نیز مراسمی از این دست، برقرار بوده است و اندک‌اندک در‌میان مردم جای خودش را باز می‌کند.
با این همه دوره قاجار را می‌توان به‌نوعی دوره اوج و شکل‌گیری مراسم عزاداری میان ایرانیان به ویژه مشهدی‌ها دانست وحرم مطهر مأمن برگزاری آن‌هاست. این مراسم معمولا در دارالضیافه، ایوان طلای صحن عتیق، مسجد گوهرشاد، مدرسه پایین‌پا و مکان‌های پیرامون آن برگزار می‌شده است. گاهی وسعت مراسم، مسئولان آستان را وادار می‌کرده مکان‌های بیشتری را به عزاداری اختصاص دهند و رواق گنبد ا... وردی‌خان و گاهی حتی اتاق تنظیف‌خانه برای این مهم آماده می‌شده است. مراسم شهادت حضرت‌فاطمه (س) در حرم مطهر نیز همین روال را از سر می‌گذراند.
در این مراسم که گاهی چند‌ساعت طول می‌کشیده، روضه‌خوان از مناقب و فضایل اهل بیت (ع) مصیبت می‌خوانده و چای، قند و قلیان برای پذیرایی حاضر می‌شده است. روشنایی، طبخ حلوا و مأکولات ویژه سوگواران نیز جای خودش را در صورت‌هزینه‌ها داشته است. پذیرایی خاص از صاحب‌منصبان و شخصیت‌ها نیز همیشه مرسوم و برگزاری مراسم در عزاداری‌ها بر‌عهده خدام قدیمی‌تر بوده است. طبق روال در دوره قاجار و پهلوی، شهر در ایام عزاداری، نیمه‌تعطیل بوده و دسته‌های عزاداری از چهار‌سوی حرم به این حریم امن وارد می‌شدند و عزاداری می‌کردند. در سالگشت شهادت حضرت فاطمه (س) نیز عزاداران و هیئت‌ها با نظم و ترتیب خاص به آستان مبارک رضوی مشرف شده و در صحن عتیق و مسجد جامع گوهرشاد و دارالضیافه به ذکر مصیبت مشغول می‌شدند.
نظم و تشریفات از دوره قاجار در مراسم حرم مراعات شد و با کتابت طومار عضدالملک بر اجرای مراسم مذهبی بیشتر نظارت شده است. پس‌از آن برای برگزاری مراسم، به صدور مجوز از تولیت وقت و ارائه درخواست برای دریافت وسایل لازم، نیاز بوده است و مسئولان پس‌از دریافت وسایل در‌برابر ارائه قبوض و آماده‌سازی مکان‌ها بر اجرای مراسم نظارت می‌کردند. در طومار عضدالملک، تعدادی زیارت‌نامه‌خوان، خطیب و ملا، معین شد و مواجب و نوبت‌های کشیک و بودجه برگزاری مراسم مذهبی مشخص و از آن به بعد آیین‌های مذهبی مطابق مقررات برگزار می‌شد.
پیش از هر مراسم عزا، پارچه‌های سیاه به حریم امن رضوی راه می‌یافتند و مکان‌های اجرای مراسم با نصب پرده‌های مشکی و چیدن چراغ و شمعدان آماده می‌شد. در دوره پهلوی نیز این جریان ادامه پیدا کرد و مراسم با نظارت نایب‌التولیه آستان قدس رضوی اجرا می‌شد. ممنوعیت نقاره‌زنی در حرم و اعلام عزا توسط مؤذنان و سیاه‌پوش‌کردن مناره‌ها و ایوان مبارکه و تعیین نام و محل روضه‌خوان‌ها و مکان تعزیه‌خوانی و تهیه لوازم مانند چای، قند، زغال و قلیان از‌جمله دستوراتی بود که توسط تولیت ابلاغ می‌شد.
در سندی که از شب شهادت حضرت زهرا (س) در تاریخ جمادی‌الاولی ۱۳۲۶ هجری‌قمری به جا مانده، صدرالممالک، متولی‌باشی آستان قدس، به خازن‌التولیه دستور داده است: «جناب خازن‌التولیه امشب که لیل چهارده وفات حضرت صدیقه کبری سلام‌ا... علی‌ها است، علی‌الرأس در مقدسه مراسم عزاداری خواهد بود؛ لهذا ایوان مبارک طلا را در کمال خوبی مفروش فرموده و چراغ حاضر نموده و برای یک‌ساعت از شب گذشته آماده و مهیا باشد و سوخت آن را قبض داده از جناب... دریافت نمایید.»
پیش از مراسم، از میهمانان مختلف و روضه‌خوانان و مرثیه‌سرایان، خطبا و مداحان دعوت می‌شد تا در گردهمایی ذکر مصیبت حضور یابند. اسنادی نیز از دعوت برای مراسم عزاداری ام‌ابی‌ها موجود است که مشخص نیست خطاب به چه کسی بوده است، اما از ظاهر امر معلوم است که در مراسم تعزیه حضرت‌فاطمه (س) از صاحب‌منصبان آستان قدس دعوت می‌شده است.
در یکی از اسناد به‌جا‌مانده می‌توان با ادبیات رسمی آن زمان آشنا شد: «حسب‌الامر مبارک یک‌ساعت‌و‌نیم از شب گذشته به‌جهت اقامه عزاداری صدیقه‌کبری (س) در ایوان طلای مبارک مشرف شده و پس از فراغت صرف قهوه و قلیان فرمایید.» و در سندی دیگر نیز که به احتمال زیاد مخاطب آن تولیت آستان قدس است، آمده: «حسب‌الامر مبارک یک‌ساعت از شب گذشته به جهت اقامه عزاداری حضرت صدیقه کبری درآستانه مقدس مشرف شده و مجددا عرض می‌شود فرش به جهت راهروی کشیکخانه خدام والا‌مقام، اسباب چراغ و لوازماتی که لازم است ان‌شاءا... فراهم خواهند فرمود.»
در عهد صفوی نیز که پهنه آستان مقدس رضوی گسترش یافته، تأمین هزینه برگزاری آیین مذهبی مور‌دتوجه حاکمان و پادشاهان قرار گرفته و وقف درباره عزاداری مرسوم شده است. وقف‌نامه‌های بسیاری برای برگزاری مراسم عزاداری، تعزیه یا اطعام عزاداران ائمه (ع) به جا مانده که وقف‌نامه شاه‌سلطان حسین صفوی، یکی از آن‌هاست. در این وقف‌نامه درآمد موقوفه باید خرج تعزیه شود. برای تأمین این هزینه‌ها از دوره قاجاریه موقوفاتی اختصاص یافت. یکی از این موقوفات، موقوفه محمد‌شاه قاجار به سال۱۲۵۴ هجری‌قمری است که یک‌سوم از درآمد خالص از یک‌دانگ‌و‌نیم مزرعه حسین‌آباد در دریاچه کرمان متعلق به محمد‌حسین شریف برای عزاداری همه ائمه معصوم اختصاص یافته است.
البته در‌کنار وقف‌هایی که به‌صورت عام برای همه مراسم بوده است، وقف‌های خاص نیز جای خودش را میان مردم داشته و وقف برای مراسم عزاداری حضرت فاطمه (س) هم از این قاعده جدا نبوده است. یکی از این موقوفات که سند آن باقی مانده، مربوط به سال۱۳۳۴قمری است، این وقف‌نامه‌ای که مبنی‌بر وقف یک باب تیمچه در تربت حیدریه توسط سیدمحمد رئیس‌التجار که در آن تأکید بر اختصاص درآمد آن به عزاداری و روضه‌خوانی حضرت‌فاطمه زهرا (س) است، تنها وقف‌نامه موجود در حرم مطهر رضوی است که صراحتا به این موضوع اشاره کرده است.