هادی دقیق | شهرآرانیوز؛ بنای حرم مطهر رضوی با همه اهمیت و قداستش، حکم درختی را دارد که اگرچه قرن‌هاست در خاک مشهد ریشه دوانده، اما در صد سال گذشته بوده که شاخ‌وبرگ گرفته و سایه‌سار پر مهرش گسترش پیدا کرده است، آن‌چنان‌که می‌تواند سالانه میزبان میلیون‌ها زائر و پناه‌آورنده خسته از راه‌های دور و نزدیک در حریم امن خودش باشد.
در یک نگاه کلی باید گفت تحولات و تغییرات حرم مطهر رضوی در قرنی که گذشت، شدت بیشتری می‌گیرد و پس‌از انقلاب اسلامی ادامه پیدا می‌کند، آن‌چنان‌که انتهای قرن آن با ابتدای قرنش قابل قیاس نیست. این گستردگی به‌حدی است که در کتاب «حرم رضوی به روایت تاریخ» حجم فعالیت‌های عمرانی پس از پیروزی انقلاب اسلامی نسبت‌به قبل آن پنج‌برابر بیشتر ذکر شده است.
تحولات حرم در قرن تازه با ایجاد فلکه حضرت در سال ۱۳۰۷ رقم می‌خورد، فلکه‌ای که سبب متصل شدن خیابان‌ها و محلات مشهد قدیم به یکدیگر می‌شود. اجرای این طرح، بخشی از بافت باقی مانده از دوره‌های صفوی، افشاری و قاجاری را در مشهد با خاک یکسان می‌کند که بازار‌ها و مدرسه فاضل خان از جمله آن هاست.
پس از ایجاد فلکه، آستان قدس رضوی تصمیم می‌گیرد موزه‌ای را در حرم مطهر رضوی سقف و ستون بزند. ابتدا سالنی بر بالای ساختمان‌ها در شمال بست بالاخیابان پیشنهاد می‌شود، اما تصمیم نهایی بر آن قرار می‌گیرد که ساختمانی در زمینی بین صحن نو و قوس جنوبی فلکه احداث کنند و یک بنای سه طبقه به عنوان موزه و کتابخانه حرم می‌سازند. البته اجرای این طرح با همه مزیت هایش به قیمت خراب شدن مدرسه پایین پا و مدرسه میرزا سعدالدین تمام می‌شود که از یادگاران دوره صفوی در شهر بودند. طرح و نقشه موزه توسط «آندره گدار» فرانسوی تهیه و ساخت آن در سال ۱۳۱۶آغاز می‌شود، اما کار پایان آن به دلیل درگیری ایران در جنگ جهانی دوم تا سال ۱۳۲۴ به درازا می‌کشد.
پس از جنگ جهانی دوم با فراوانی وسایل نقلیه بر‌حجم ورود مسافر و زائر به مشهد نیز افزوده می‌شود؛ بنابراین خادمان آستانه تصمیم می‌گیرند ضریح قدیمی حرم را که دچار فرسودگی فراوانی شده بوده است، تعویض کنند. این چنین است که حوالی سال‌های ۱۳۳۶ تا ۱۳۳۸ به همت خیران و با هنرمندی استادان اصفهانی و کارگران فنی، ضریح طلا و نقره نفیسی ساخته می‌شود و به جای ضریح فولادی قدیمی قرار می‌گیرد. این حضور جمعیت در ادامه باعث تغییراتی هم در روضه منوره و بزرگ‌تر کردن فضای آن می‌شود.
برای نمونه در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴خورشیدی، فضای حرم از سمت «بالاسر مبارک» توسعه می‌یابد، سقف مسجد بالاسر را نیز که فرسوده شده بود، برمی دارند و پس از ایجاد سقف بتونی، بار دیگر آن را کاشی کاری و تزیین می‌کنند. ضلع شمالی حرم نیز گسترده و به رواق دارالشکر متصل می‌شود. محراب قدیمی این مسجد که در ضلع جنوبی بوده است هم بر اثر توسعه و تعمیرات از آنجا برداشته می‌شود و به موزه انتقال می‌یابد.
همچنین در سال۱۳۵۳خورشیدی آیینه کاری‌های عصر ناصرالدین شاه از دیوار‌ها و سقف روضه منوره جمع آوری می‌شود و جای آن‌ها را کاشی‌های معرق می‌گیرد و طاقچه ها، رف‌ها و قاب‌هایی برای به نمایش گذاشتن جواهرات، امانات و تزیینات بر دیوار‌ها و ساقه گنبد تعبیه می‌شود. در سال ۱۳۵۸ نیز خشت‌های طلای سطح گنبد و مناره‌ها برچیده و با خشت‌های طلای جدید پوشیده می‌شود. این طلاکاری با استفاده از تکنیک «الکترولیت» و در مقیاسی برابر ۷۰۰مترمربع برای گنبد و ۱۴۵متر مربع برای مناره‌ها انجام می‌گیرد.
ساخت بست ها، ایجاد بست طبرسی، بنای صحن‌های جمهوری اسلامی، قدس و جامع رضوی، تغییراتی است که با پیروزی انقلاب اسلامی در حرم مطهر رضوی رخ می‌دهد. ناگفته نماند بنای جدید کتابخانه و موزه، بنای رواق‌های مختلف برحسب کاربری و ساختن شارستان‌های اطراف حرم برای آسان سازی رفت وآمد نیز از تحولات این دوره است. همچنین پس از پیروزی انقلاب اسلامی، فضا‌های دیگری با کاربری‌های مختلف به حرم مطهر افزوده شده اند که کتابخانه مرکزی، مرکز اسناد آستان قدس رضوی، دانشگاه علوم اسلامی رضوی، کتابخانه مسجد گوهرشاد، دارالشفای امام و مهمان سرای حضرت از این دست هستند.
اواخر دهه ۶۰ و پس از پایان دوران دفاع مقدس، مرحله جدیدی از توسعه در حریم حرم مطهر رضوی آغاز می‌شود که این مهم با ایجاد یک زیرگذر دورانی کلید می‌خورد. طرح زیرگذر حرم مطهر شامل محوطه‌ای حلقوی است که مرکز آن بر مرکز گنبد مطهر منطبق است و اجرایش در آن روزگار در ایران بی سابقه بوده است، آن چنان که می‌توان این طرح را از بزرگ‌ترین کار‌های خدماتی و عمرانی آستان قدس رضوی در دوره معاصر و پیامد تلاش چندین ساله گروهی از مهندسان و کارشناسان مسائل شهری دانست. این زیر گذر که در سال ۱۳۶۳ شروع می‌شود و در سال ۱۳۷۲ به بهره برداری می‌رسد، راهکاری بوده است برای سامان دهی به ترافیک اطراف فلکه حضرت. همچنین اجرای این طرح توانست چهار خیابان اصلی شهر مشهد، طبرسی، شیرازی، نواب صفوی و امام رضا (ع) را به هم مرتبط کند.
زیر گذر حرم در حال احداث/ سال ۱۳۷۲
نمایی دیگر از طرح توسعه حرم مطهر رضوی - دهه ۵۰ قرن چهارده خورشیدی
نوسازی بست بالا خیابان - محل فعلی مهمان‌سرای حضرتی/ سال ۱۳۵۴
هرچه در این آستان ملک پاسبان ایجاد شده، حول محور بارگاه یعنی مدفن حضرت‌رضا (ع) شکل گرفته است. تاریخ ساخت نخستین ضریح بر مزار حضرت‌رضا (ع) مشخص نیست و مورخان تقریبا مطمئن هستند تا پیش از عصر صفوی، هیچ ضریحی در این مکان مقدس وجود نداشته و گویا ضریح‌سازی حرم از این دوره پا گرفته است.
از تغییرات عمده حرم در قرنی که گذشته، سرگذشت ضریحی است که در این مدت دوبار عوض شده است.
چهارمین ضریح مضجع شریف و نخستین ضریح قرن که سال۱۳۳۸ خورشیدی ساخته شده، حکایتی خواندنی دارد؛ روایت است که آستان‌قدس برای تأمین هزینه‌های هنگفت ساخت ضریح، سیدابوالحسن حافظیان، از نویسندگان و عرفای شیعی معاصر، را به‌عنوان بانی انتخاب و او نیز برای جمع‌آوری کمک‌های مردمی، آگهی‌هایی در روزنامه خراسان آن زمان چاپ می‌کند.
کمک‌های عاشقانه مردم مسلمان از سراسر ایران به‌سمت خراسان می‌آید و کار ساخت ضریح رونق می‌گیرد. همین می‌شود که ضریحی مناسب شأن امام هشتم شیعیان با هنر دست استاد ذوفن در زمان تولیت سیدفخرالدین‌شادمان ساخته می‌شود. گویا در ساخت این ضریح چوب گردوی مرغوبی برای استخوان‌بندی و استحکام کار استفاده شده بوده که آن را حاج‌حسین ملک به آستانه تقدیم کرده بود. جالب‌تر اینکه خادمان برای بتن‌ریزی ضریح جدید که به ضریح «شیر و شکر» معروف بوده است، به‌جای آب از گلاب استفاده می‌کنند.
ضریح دومی که در قرن گذشته روی مزار مطهر امام (ع) قرار می‌گیرد، «سیمین و زرین» نام دارد که طرح آن را استاد محمود فرشچیان در سال۱۳۷۲ نقش می‌زند. در همه گلبرگ‌ها و نقوش به‌کاررفته در این ضریح جدید، مفاهیم فرهنگ متعالی اسلام متجلی است و تأکید بر اسلامی و ایرانی‌بودن اجزایش از دیگر ویژگی‌های آن است. استفاده از اعداد پنج و هشت و چهارده در ساختار ضریح نیز به‌روشنی نماد پنج‌تن و رتبه صاحب ضریح به‌عنوان هشتمین امام (ع) نمایان است. این ضریح ۱۶ اسفند ۱۳۷۹ هم‌زمان با عید قربان با حضور رهبر معظم انقلاب رونمایی شد.
بیشتر رواق‌های حرم که سابقه‌ای کهن دارند، در قرن گذشته مرمت شده‌اند، اما برخی رواق‌ها نیز در همین چند سال اخیر بنا شده‌اند. در سال‌های ۱۳۳۴ تا ۱۳۳۸ دارالسرور که پیش‌تر آبدارخانه و بعد‌ها دفتر امور داخلی آستان‌قدس بوده است، به رواقی بزرگ تبدیل می‌شود. دارالسلام هم در اصل ساختمانی دوطبقه و از بنا‌های گوهرشاد بوده که تحویل‌خانه نام داشته و از آن به‌عنوان انبار فرش و آسایشگاه استفاده می‌شده است، اما در همین سال‌ها پس از تعمیر و تزیین به رواق یا گنبد اپک‌میرزا راه می‌یابد و رواق دارالسلام را پدید می‌آورد.
علاوه‌بر‌این در سال‌های۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ محل سابق مدرسه علی‌نقی‌میرزا را نوسازی و مسقف می‌کنند که دارالذکر خوانده می‌شود. همچنین دارالعزه که قبل از این، کشیک‌خانه خادمان آستان‌قدس‌رضوی بوده، در همان سال‌ها پس‌از تعمیر و تزیین، صورتی رواق‌مانند می‌گیرد. رواق‌های مسجد ریاض و صفه شاه‌طهماسب در سال۱۳۴۷ پس از تعمیر و تعریض به دارالفیض تغییر کالبد می‌دهند. در ادامه نیز دارالزهد بین سال‌های۱۳۵۰ تا ۱۳۵۲ حیات می‌یابد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، تغییراتی در ابنیه آستان قدس پدید می‌آید و بر تعداد ساختمان‌های جدید افزوده می‌شود که توسعه رواق پشت سر در سال۱۳۵۸ از آن جمله است. سال بعد دو ضلع «پیش رو» و «پایین پا» گسترش داده می‌شود، رواق شیخ بهایی سال۱۳۶۴ و رواق دارالولایه در سال۱۳۶۸ به فهرست رواق‌های حرم اضافه می‌شوند. همچنین سوای دارالاجابه که سال۱۳۷۹ رخ عیان کرده، دارالهدایه، دارالرحمه، دارالحکمه، دارالحجه و... نیز رواق‌هایی هستند که بنا به نیاز در سال‌های گذشته ساخته شده اند و از جدیدترین رواق‌های پیوسته به صحن و سرای حرم‌مطهر هستند.
نقاره‌نوازی که از سنت‌های دیرپای حرم مطهر رضوی است، مدت‌هاست صبح و شب، زائران و مجاوران حرم را نوبت‌نوازی می‌کند. بنای نقاره‌خانه قاجاری در محل کنونی آن یعنی بالای سردر شرقی صحن انقلاب قرار داشته است. ساختمان یادشده تا اواسط دوره پهلوی همچنان پابرجا بوده است. مهم‌ترین واقعه این دوره، توقف چندساله نقاره‌کوبی در حرم است.
نقاره‌خانه چوبی و حلبی دوره قبل، در اواسط این دوره بسیار فرسوده شده و حتی مسیر رفت‌وآمدش نیز که با نردبان بوده، کار نقاره‌چیان را دشوار می‌کند؛ مجموع این عوامل سبب می‌شود سال ۱۳۳۷ بنای نقاره‌خانه جدید گذاشته شود. ساختمان جدید در دو طبقه، یکی برای انبار وسایل نقاره‌زنی و دیگری محل استقرار نقاره‌زنان بوده است که با پلکانی آهنی به هم راه داشته‌اند. نمای بیرونی نقاره‌خانه سه ردیف مقرنس با کاشی معرق دارد و دورتادور بالای بام آن را کنگره‌های معرق فیروزه‌ای پوشانده است.
نقاره خانه رضوی / سال ۱۳۲۵
در جنوب صحن جدید و جنوب شرقی حرم مطهر، تعدادی دکان فرسوده و مدرسه نیمه‌ویرانی به‌نام مدرسه پایین‌پا یا مدرسه سعدالدین واقع بوده است که در سال۱۳۱۶ این بنا‌ها به اضافه چند خانه و بنای کهنه دیگر را آستانه می‌خرد، برمی‌چیند و به‌جای آن‌ها صحنی دیگر و ساختمان‌هایی برای موزه و کتابخانه بنا می‌کند. ساخت این فضا هشت سال به‌درازا می‌کشد، ولی در‌نهایت سال۱۳۲۴ افتتاح می‌شود. در ۱۳۵۳ هم ساختمان‌های موزه، خزانه و کتابخانه کامل برچیده و به محوطه صحن افزوده می‌شوند و صحن موزه پدید می‌آید.
خادمان آستانه در این روزگار همه صحن را بتن‌ریزی و سنگ‌فرش می‌کنند، آب‌نمای بزرگی از سنگ مرمر وسط آن می‌سازند. بنای صحن جمهوری اسلامی در ۱۳۶۰ در زمینی میان بست بالا و مسجد گوهرشاد، جایی که فضای باز و آب‌نما داشت، آغاز می‌شود و می‌تواند از‌طریق مدرسه بالاسر مبارک به رواق دارالسیاده و از آنجا به روضه منوره متصل شود.
قسمتی از بالاخیابان از محل تقاطع فلکه تا ایوان غربی صحن عتیق را بست علیا یا بست بالاخیابان می‌گفته‌اند که امروز بست شیخ‌طوسی می‌نامند. در روزگاری که احمدشاه نایب‌التولیه وقت بوده است، به‌جای دیوار آجری و ساده غرب بست، بنایی وسیع‌تر می‌سازند که این بنا در سال۱۳۴۱ برچیده می‌شود و در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ بنای بزرگی به‌جای آن رقم می‌زنند. در نوسازی حرم و توسعه فضای اطراف آن در ۱۳۵۳ تغییراتی در ساختمان این بست داده می‌شود، اما در ادامه خرابش می‌کنند. پس از انقلاب اسلامی این بست دوباره با ظاهری جدید تجدید بنا می‌شود که اکنون برجاست.
بخشی از پایین‌خیابان از محل تقاطع فلکه تا ایوان و سردر شرقی صحن عتیق را هم بست سفلی یا بست پایین‌خیابان می‌نامیدند و اکنون بست شیخ حر عاملی می‌گویند. سمت شرق این بست مانند بست بالا، بنای کهنه‌ای داشته است که برچیده شده و در سال‌های ۱۳۴۲ تا ۱۳۴۴ بنای جدیدی مانند بست بالا به‌جای آن ساخته می‌شود. سال۱۳۵۳ در ساختمان این بنا نیز تغییراتی می‌دهند، اما چندی بعد، آن را برچیدند و بعد‌ها همراه با بست بالا تجدید بنا می‌شود.
بست طبرسی در شمال صحن عتیق، حدفاصل میان خیابان طبرسی و ایوان عباسی واقع شده است. این بست پس‌از پیروزی انقلاب اسلامی در‌کنار دانشگاه علوم اسلامی رضوی سقف و ستون می‌خورد. بست شیخ بهایی یا قبله نیز از فضا‌های جدید حرم مطهر است که امروز صحن جامع رضوی را به ایوان غربی مسجد گوهرشاد و بنا‌های دیگر می‌رساند.