علی صمدی جوان | شهرآرانیوز؛ اسناد ملی، هویت ملی و حافظه تاریخی هر ملتی است و امروز لزوم حفظ و نگهداری آن برای کشور‌هایی با تمدن دیرپا از هر زمان دیگری حیاتی‌تر است. در میان مراکز معتبر اسنادی در ایران، مرکز اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی به‌دلیل داشتن انبوهی از اسناد معتبر و بی‌نظیر، در ایران و آسیا از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است.
دکتر الهه محبوب، سرپرست مرکز اسناد آستان قدس رضوی، به‌مناسبت فرارسیدن روز اسناد ملی و میراث مکتوب، در گفتگو با شهرآرانیوز به تاریخچه شکل‌گیری مرکز اسناد آستان قدس رضوی پرداخت و گفت: اداره اسناد آستان قدس رضوی به‌شکل رسمی از سال ۱۳۷۶ راه‌اندازی شد، اما از قرن‌ها قبل روند حفظ و نگهداری اسناد در کتابخانه حرم مطهر رضوی انجام می‌شده است.
وی ادامه داد: از آنجا که هزینه‌ها و مصارف گوناگون حرم رضوی براساس وقف‌نامه‌ها بوده، در دوره صفویه بر لزوم نگهداری از اسناد وقفی تأکید می‌شده است و آن‌ها را در کتابخانه حرم نگه می‌دا‌شتند. در دوران قاجار با اضافه‌شدن فرامین شاهی به مجموعه اسناد حرم و براساس آنچه در کتاب «مطلع‌الشمس» نوشته اعتمادالسلطنه آمده است، کار نگهداری از این اسناد جدی‌تر دنبال شده است.
دکتر محبوب افزود: با اضافه‌شدن اسناد دوره پهلوی به کتابخانه حرم، فکر تشکیل مرکز اسناد در آستان قدس رضوی با هدف جمع‌آوری اسناد مرتبط با تاریخ این مجموعه در بین مدیران به وجود آمد و علاوه بر اسناد حرم و اسناد وقفی، آستان قدس اسناد اهدایی را دریافت و اسنادی را خرید تا به‌عنوان قطب سند پژوهی ایرانی‌اسلامی معرفی شود.
مختصص اسناد و آرشیو با بیان اینکه اکنون تعداد زیادی اسناد در این مرکز نگهداری می‌شود، تصریح کرد: مرکز اسناد آستان قدس رضوی با ۱۳ میلیون برگ سند از بزرگ‌ترین مخازن سندی ایران است که اولین و قدیمی‌ترین سند آن به قرن ششم هجری مربوط است. با این حال، از ابتدای قرن ششم هجری تا آغاز حکومت صفویان فقط سی برگ سند وجود دارد و البته این تعداد باتوجه‌به نبود دانش کافی برای حراست از میراث‌های ملی، اتفاقی طبیعی در مراکز آرشیوی ایران و جهان محسوب می‌شود.
دکتر محبوب متذکر شد: آنچه ما را از دیگر مراکز اسنادی در ایران و حتی منطقه متمایز می‌کند، وجود بیش از ۷۰ هزار برگ سند مربوط به دوره صفویه با محوریت حرم است که این مجموعه اکنون به ثبت حافظه تاریخی یونسکو رسیده است. عمده این اسناد به تشکیلات اداری حرم و وضعیت زندگی مردم مشهد در آن زمان مربوط است و برای مطالعات اجتماعی دوره صفویه بسیار مهم است. پس از این مجموعه بزرگ، اسناد دوره حکومت افشاریه با ۳۰ هزار برگ سند در اختیار ماست که باتوجه‌به اینکه مشهد دوره نادرشاه افشار پایتخت ایران بوده است، مراودات دولت و آستان قدس در این اسناد به‌خوبی دیده می‌شود.
سرپرست اداره اسناد آستان قدس رضوی درباره چگونگی دسترسی پژوهشگران به این اسناد یادآور شد: از مجموع ۱۳ میلیون برگ سند، تاکنون ۴ میلیون برگ از آن اسکن و نمایه‌سازی شده است و پژوهشگران با جست‌وجو در سامانه‌های اسنادی آستان قدس رضوی می‌توانند به آن‌ها دسترسی داشته باشند. باقی اسناد نیز یا هنوز اسکن نشده‌اند یا آنکه بنا به ضرورت‌ها و ملاحظات مرکز اسناد، فعلا در دسترس نخواهند بود. با این حال، تاکنون بیش از ۲۵ جلد کتاب اسنادی در آستان قدس رضوی منتشر شده است و مجله «پژوهشنامه مطالعات اسنادی و آرشیوی» هم آماده دریافت مقالات مرتبط با اسناد است.
ابراهیم حافظی، رئیس اداره مطبوعات آستان قدس رضوی، نیز با اشاره به گنجینه موجود از مطبوعات ایران در این مرکز گفت: تصویر قدیمی‌ترین و اولین روزنامه ایران به‌نام «کاغذ اخبار» به تاریخ ۱۲۵۲ قمری برابر با ۱۲۱۲ خورشیدی در این مرکز نگهداری می‌شود. همچنین، نسخ دست‌نویس روزنامه «وقایع اتفاقیه» که اعتمادالسلطنه به آستان قدس رضوی اهدا کرده بود در این مرکز نگهداری می‌شود. اهمیت این گنجینه در آن است که بسیاری از مراکز آرشیو مطبوعات در ایران چنین میراثی را ندارند.
حافظی با اشاره به ۱۹۰ سال تاریخ مطبوعات مکتوب در ایران تصریح کرد: اکنون بیش از ۳۴ هزار عنوان روزنامه، مجله و سالنامه در گنجینه مطبوعات آستان قدس نگهداری می‌شود که معادل ۲ میلیون و ۳۰۰ هزار برگ مطبوعات ایران است.
محمدمهدی مرتضوی‌فر، مسئول آرشیو دیداری و شنیداری آستان قدس رضوی نیز به گنجینه‌های موجود اشاره کرد و گفت: بیش از ۱۰۰ هزار قطعه عکس از دوران قاجار تاکنون در این مرکز نگهداری می‌شود که هم به‌صورت آنالوگ و هم نگاتیو است. سایر منابع دیداری و شنیداری نیز در قالب نوار‌های ویدئویی، نوار کاست، فیلم‌های ۸ تا ۳۵ میلی‌متری و... در شرایط استاندارد دما و رطوبت نگهداری می‌شوند که گنجینه‌ای از ۱۵۰ سال پیش تاکنون است.