هما سعادتمند | شهرآرانیوز؛ اسرارآمیزترین مکان حرم از گذشته تا امروز، خزانه حرم مطهر رضوی است که اطلاعات دقیقی از آن در دست نیست. در این خزانه می‌توان همه هدایا و نذورات ارزشمند از انواع جواهرات، سنگ‌های قیمتی، هنرهای دستی و صنعتی، کتاب‌های خطی تا نایاب‌ترین اشیا را که ذهن از تصور آن عاجز است، به تماشا نشست.
یک موزه بی انتها از تاریخی مهم در دورانی که هنوز موزه‌ها ایجاد نشده بودند. توصیف این گنجینه را که قدمت آن پهلو به دوره تاجداری صفویان در ایران می‌زند، تنها می‌توان در شرح خاطرات رجال عالی مقام آستانه دید.
جالب است بدانید در دوره صفوی که هنوز حرم و حریم آن تا این اندازه گسترش نیافته و حدود آن به اندازه بقعه مطهر و یک صحن بود، یک اتاق ساده می‌سازند تا در آن از نذورات و هدایایی که مردم بلاد مختلف یا رجال درباری تقدیم آستان مقدس رضوی می‌کرده اند، نگهداری شود.
این اتاق ابتدا جایی داخل روضه منوره بوده، اما چند مرتبه مکان آن تغییر می‌کند و در دوره‌هایی نیز جز مقامات بلندمرتبه آستانه، کسی از نشانی آن اطلاعی نداشته است؛ زیرا با گسترش فضای حرم و آمد و شد بیشتر زائران، آن قدر بر تعداد هدایا افزوده می‌شود که نگهداشتن آن در یک مکان کوچک امکان پذیر نبوده است.
دلیل دیگرِ تغییر مکان خزانه و مخفی نگهداشتن مکان آن، ترس از دستبرد و تعدی به آن در وقت هجوم دشمنان بوده که البته ترسی بجاست، زیرا که حرم مطهر امام رضا (ع) و خزانه آن در دوره قاجار، دو نوبت مورد دستبرد قرار می‌گیرد و اغلب اشیای ارزشمند آن به یغما می‌رود.
نخستین ِ این غارتگری در دوره محمدشاه قاجار رخ می‌دهد. در این واقعه، وقتی حسن خان معروف به سالار، فرزند ا... یارخان آصف الدوله به جای پدرش به حکومت خراسان منصوب می‌شود، علیه حکومت مرکزی می‌شورد. شورش او تا اوایل سلطنت ناصرالدین شاه ادامه می‌یابد و سالار برای تأمین مخارج سپاه خود، اموال و خزانه حرم مطهر را به یغما می‌برد. مرتبه دوم این دستبرد را می‌توان در تاریخ هجوم روس‌ها به حرم دید.
مرحوم عزیزا... عطاردی در کتاب «تاریخ آستان قدس رضوی» می‌نویسد: «خزانه در لغت به جایی می‌گویند که اشیای گران بهایی در آنجا به طور محرمانه نگهداری می‌شوند. آنجا همواره مستور و محفوظ و تحت نظارت شدید امنیتی است.
خزانه امام رضا (ع) یک واحد مستقل است و تحت نظر اشخاصی که مورد اعتماد مقامات آستان قدس هستند، اداره می‌گردد. خزانه امام رضا (ع) یادگاری از قرون گذشته است؛ زیرا دوستداران و علاقه‌مندان حضرت از هر طبقه و صنفی که بوده اند، هنگام تشرف به آستانه مبارکه آنچه را که دوست داشته اند، به بارگاه ملکوتی آن بزرگوار هدیه کرده اند.»
او ادامه می‌دهد: «مکان خزانه امام (ع) در طول تاریخ همواره در تغییر و تحول بوده و برای اینکه از دستبرد غارتگران مصون بماند، آن را در لای دیوار‌های قطور و یا زیر زمین اماکن متبرکه جای می‌دادند؛ زیرا هرگاه دشمنی به مشهد مقدس حمله می‌کرده، نخستین جایی که به سراغش می‌رفته، خزانه حرم مطهر بوده است.»
مرحوم مؤتمن هم در نگارش «دایره العمارف آستانه» وقتی به توضیح خزانه می‌رسد، چنین گزارش می‌دهد: «در دستگاه آستانه خزانه به محل نگهداری منقولات و اشیای نفیسه آستانه گفته می‌شود.
خزانه آستانه همیشه در نقاط نسبتا محفوظ و مضبوط در داخل عمارات و رواق‌های اطراف حرم مطهر قرار داشته، ولی متجاوز از یکصد سال هم در محلی بین دارالسیاده و دارالحفاظ که مدخل آن از صفه غربی دارالحفاظ باز می‌شود، واقع بوده است که در آن قسمتی از جواهرات و زینت آلات و اشیای پر قیمت مانند بعضی شمشیر‌های مرصع و یا ادوات جواهر نشان دیگر که تقدیمی سلاطین و رجال بلند پایه بوده، نگهداری می‌شده است.»
مؤتمن که این گزارش را در دهه ۴۰ خورشیدی قرن گذشته تنظیم کرده است، می‌نویسد: «در سال ۱۳۱۵ خورشیدی خزانه را از محلی که در دالحفاظ بود، به حجره‌های فوقانی صحن جدید کنار دارالضیافه و چند حجره از حجرات فوقانی صحن عتیق که متصل به یکدیگر است، منتقل کرده و تاکنون که سال ۱۳۴۷ خورشیدی است، همچنان در همین مکان قرار دارد.» برابر آنچه او نوشته در همین دوران آستانه تصمیم می‌گیرد همه اشیای خزانه را در دفاتری فهرست کند.
در این فهرست که در نهایت هفت دفتر می‌شود، می‌توان موضوعاتی مانند دفتر طلا، شمش و سکه، دفتر نقره، دفتر مس، برنج و ورشوجات، قالی و قالیچه و صنایع دستی را دید.
اما وجود خزانه سبب ایجاد مشاغلی در آستانه می‌شود که خازن یا خزانه دار، صاحب جمع خزانه، تحویل دار خزانه و کلیددار خزانه ازجمله آن هاست که نامشان در اسناد برجای مانده از آن دوران سیاهه شده است. برای نمونه، قدیمی‌ترین سند با این موضوع، مربوط به سال ۱۰۰۰هجری قمری است که در آن، نام «خواجه قاسمعلی» را با پسوند «خزانه دار» آورده است.
وی که گویا نخستین خزانه دار دوره صفوی است، بین سال‌های ۱۰۰۱ تا ۱۰۳۴قمری، این مسئولیت را برعهده داشته و از وی به عنوان صاحب جمع خزانه نیز یاد شده است. از دیگر خازنان این دوره می‌توان به افرادی، چون غیاث الدین محمد، حاجی نهال، خواجه محمد امین، حاجی محمدرضا، آقاکافور، معصوم علی بیک، محمدعلی آقا، خواجه محمد رحیم، میرزامحمد ابراهیم و حاجی جمشید بیک اشاره کرد.
در دوره افشاری نیز شغل خازنی از مشاغل مهم محسوب می‌شده و همان وظایف ذکر شده را انجام می‌داده است. خزانه داران حرم مطهر در این دوره میرزا سیدمحمدحسن، آقاعبدا...، میرزا عسکری، حاجی میرزاجعفر، میرزامحمد و شاه وردی بیک بودند.
در دوره قاجار می‌توان از خازنانی، چون میرزاحسن رضوی، میرزا سیدمحمدبن شمس الدین رضوی، میرزا آقا (فرزند میرزا سیدمحمد)، حسین علی، خلیل ا... و آقابزرگ رضوی نام برد، اما به تدریج از سال ۱۳۰۱قمری، واژه «خازنی» کمتر در اسناد دیده می‌شود. درواقع در این زمان، وظایف خازن به تحویل دار سپرده می‌شود؛ چنانچه میرزا ابوالحسن رضوی و فرزندان وی که لقب خازن التولیه آستانه را داشتند، به عنوان تحویل دار خاصه و تحویل دار خزانه در این دستگاه مشغول به کار بوده اند. در اواخر دوره قاجار، محمدهاشم میرزا موسوی، فرزند محمدتقی میرزا، با لقب معین التولیه دارای مشاغلی، چون رئیس خزانه و تحویلخانه و معین آستانه بوده است.
این تغییرات در دوره پهلوی اول با تلفیق اداره خزانه و موزه رسم و سیاقی دیگرگونه می‌یابد؛ آن چنان که بخشی از اشیای عتیقه را که در خزانه نگهداری می‌شده است، برای نمایش عمومی به موزه منتقل می‌کنند. در این دوره همچنین طلا و فلزات قیمتی بی قدمت یا کم قدمت را ذوب می‌کنند تا با طلای آن، خرابی‌های ضریح، گنبد و گلدسته‌ها را تعمیر کنند.