مرتضی محمدپور | شهرآرانیوز؛ درحالی حجت الاسلام حجت گنابادی نژاد، سرپرست معاونت هماهنگی و مدیریت امورزائران استانداری خراسان رضوی، حجم گردش مالی سوغات مشهد را ۳ تا ۶هزار میلیارد تومان تخمین زده است که به گفته آرش قهرمان، عضو هیئت علمی پژوهشکده گردشگری جهاددانشگاهی مشهد، سهم چین و هند و دیگر کشور‌های خارجی از کالا‌های سوغات در بازار مشهد تا ۴۵ درصد به ثبت رسیده است.
این مسئله نشان می‌دهد در شرایطی که اقتصاد زیارت می‌تواند سهم چشمگیری در رونق تولید ملی داشته باشد، کم توجهی به این موضوع سبب شده است در عمل، بخش درخورتوجهی از گردش مالی آن نصیب کشور‌های دیگر بشود. در پیش بودن روز صنایع دستی، بهانه‌ای شد تا درباره این موضوع بنویسیم و راهکار‌های تقویت تولید داخلی در تامین سوغات را بررسی کنیم.
عضو کمیسیون اقتصادی، سرمایه گذاری و مشارکت‌های شورای اسلامی شهر مشهد در این باره به شهرآرانیوز می‌گوید: امروزه مسائلی مانند تراکم فروشی جزو مصادیق درآمدزایی به شمار می‌رود، درحالی که چالش‌های ناشی از آن به مراتب بیشتر از منافعش است و در یک نمونه، دلیل وجود آپارتمان‌های خالی پرتعدادی که درحال حاضر در مشهد به چشم می‌خورد، همین است که در برخی دوره ها، مدیریت شهری برای تامین نیاز‌های مالی خود به تراکم فروشی روی آورده است، با این حال اگر بتوانیم حوزه‌هایی مانند صنایع دستی و گردشگری را از منافع جریان سرمایه گذاری شهری بهره‌مند کنیم، دیگر نیازی به این درآمدزایی‌های کاذب وجود نخواهد داشت.
هاشم دائمی می‌افزاید: نخستین گام این است که از کارگاه‌های تولید سوغات با برند امام رضا (ع) به طور جدی حمایت شود و پیش از هر اقدام دیگر، در ابتدا باید مطالعات میدانی دقیقی صورت بگیرد تا بدانیم زائران بیشتر به خرید چه محصولی به عنوان سوغات مشهدالرضا رغبت دارند. به این ترتیب، با اجرای چنین مطالعاتی، امکان حمایت از کسب وکار‌هایی که در حوزه سوغات زیارت فعالیت می‌کنند، به صورت هدفمند فراهم می‌شود.
بر این اساس، حمایت از اقتصاد زیارت نه یک مقوله به موازات حمایت از تولید بلکه به عنوان یک سرفصل راهبردی در همان راستا تعریف می‌شود و بنابراین می‌توان با دخیل دانستن مردم به عنوان قلب تپنده در گردش مالی اقتصاد زیارت، سیاستی را در پیش گرفت که حمایت از تولید ملی در قالب کارگاه‌های تولیدی کوچک و متوسط، درنهایت به تقویت سبد سوغات زائر و اقتصاد گردشگری بینجامد و به این ترتیب، هزینهها دوباره به جیب دولت بازگردد.
مزیت مطلق مشهد، موضوع زیارت است و به همین واسطه باید همه محصولاتی که در این شهر تولید می‌شوند، انتقال دهنده و ترویجکننده فرهنگ رضوی باشند و به اولویت‌هایی بپردازند که برای حاصل زحمات تولیدکنندگان استان، ارزش افزوده فرهنگی هم ایجاد کند.
معاون صنایع دستی اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان مشهد در گفتگو با شهرآرانیوز، با اشاره به این نکته که هیچ کس نمی‌تواند تصمیم بگیرد کدام کالا سوغات مشهد باشد و کدام کالا نباشد، می‌گوید: مشخص کردن نوع و تعداد کالا‌هایی که در سبد سوغات زائر جای می‌گیرند، اقدام نابجایی است؛ زیرا ویژگی منحصربه فرد مشهدالرضا همواره شرایطی را ایجاب می‌کند که در آن، زائران حریم رضوی هر کالایی که تهیه می‌کنند، آن را منتسب به امام هشتم (ع) بدانند و به این ترتیب، می‌توان همه اقلام عرضه شدنی در بازار‌های مشهد را جزو سبد سوغات زائر دانست.
سمیه روانخواه می‌افزاید: زائر امام رضا (ع) وقتی وارد مشهد می‌شود، از تسبیح، انگشتر و سجاده نماز که روح و ماهیت معنوی دارند تا صنایع دستی، پوشاک و حتی خوراکی جات را از امام رضا (ع) می‌داند و البته محصولات متنوع صنایع آستان قدس رضوی هم به نقش آفرینی مستقیم تولیداتی با پشتوانه فرهنگ رضوی کمک کرده است. علاوه بر این، بسیاری از زائران، کالایی را که از بازار‌های مشهد می‌خرند، دور ضریح منور رضوی طواف می‌دهند و به این ترتیب آن را متبرک می‌کنند، این باور‌های زیبا که برخاسته از اعتقادات پاک مردم و ارتباط معنوی آن‌ها با اهل بیت (ع) است، مسئولیت صاحبان صنایع و هنرمندان مشهدی را برای تولید باکیفیت و ارزان کالا به منظور ارائه به زائران دوچندان می‌کند.
اگرچه در سال‌های اخیر، میزان حضور مؤثر کالا‌های غیرایرانی در بازار فروش سوغات مشهد بیش از ۷۰ درصد بود و کمتر از ۳۰ درصد این بازار به اقلامی اختصاص داشت که علاوه بر ایرانی بودن، دارای ماهیت و فلسفه‌ای برخاسته از فرهنگ اسلامی ایرانی بودند، به تدریج، باتوجه به قوانین سخت گیرانه‌ای که در گمرکات برای واردات کالا‌ها اعمال می‌شود و البته به دلیل توانمندی صاحبان صنایع و هنرمندان استان، واحد‌های تولیدی متعدد در مشهد و شهر‌های اطراف، نبض بازار سوغات زائر را به دست گرفته اند.
روانخواه با بیان اینکه در حوزه سوغات، دیگر هیچ کالایی وجود ندارد که تولیدکنندگان استان نتوانند آن را تولید کنند، تصریح می‌کند: از طریق تعامل دستگاه‌های اقتصادی با نهاد‌های فرهنگی و در سایه توانمندی تولیدکنندگان خراسانی، باید کالا‌هایی جایگزین اقلام خارجی موجود در بازار شوند که ماهیت معنوی بومی داشته باشند.
وی می‌افزاید: در جریان بازدید چند سال قبل به همراه بازرسان چند نهاد نظارتی از بازار‌های بزرگ و شناخته شده بافت پیرامون حرم مطهر رضوی، به تعداد بی شمار به انواعی از کیف و کفش برخورد کردیم که از نمونه‌های چرم غیراستاندارد چینی در آن‌ها استفاده شده بود؛ یعنی وضع بازار سوغات در پایتخت فرهنگی جهان اسلام به گونه‌ای بود که کیف و کفشش از چرمی که آورده یک ذبح غیراسلامی بود، به دست می‌آمد، اما خوشبختانه در سال‌های اخیر، تلاش پیوسته نهاد‌های متولی امر این بوده است که ارزش افزوده استفاده از اجناس غیرایرانی از میان برود و بنابراین هم اکنون در شرایطی هستیم که به برکت ابتکار عمل و تلاش تولیدکنندگان خراسانی، دیگر استفاده خاص از کالای وارداتی برای فروشندگان و بازاریان مشهدی، یک مزیت اقتصادی ویژه به حساب نمی‌آید.
رفتار طبیعی هر خریدار این است که در هنگام مراجعه به بازار، به موجودی حساب خود توجه کند و این وضع در حوزه اقتصاد زیارت و به خصوص سبد سوغات زائران نیز به همین منوال است. زائری که هزینه اقامت، حمل ونقل و خوراک دارد، بدیهی است که سبد سوغات خود را محدود کند و در هنگام خرید به قیمت تمام شده محصول، توجه بیشتری داشته باشد، از این رو حفظ ثبات در قیمت ها، مهم‌ترین اصل در حوزه اقتصاد گردشگری و زیارت است و در این شرایط، پاسخ به سؤال درباره راهکار‌های حفظ این ثبات در قیمت‌ها اهمیت دوچندان می‌یابد.
برخی معتقدند که با حمایت از تولیدکنندگان خرد همچون صاحبان کارگاه‌های کوچک می‌توان در حوزه اقتصاد زیارت، تحولات چشمگیر ایجاد کرد، اما در مقابل، این استدلال وجود دارد که تولید در حوزه‌های هنری باید در انحصار صاحبان صنایع بزرگ و تولیدکنندگان حرفه‌ای باقی بماند؛ زیرا درصورت دخالت کارگاه‌های کوچک و متوسط، هم کیفیت محصول کاهش خواهد یافت و هم به دلیل تعدد این تولیدکنندگان، امکان نظارت و پایش زنجیره تولید سخت خواهد شد.
حقیقت این است که با حمایت‌های کافی، می‌توان شبکه به هم پیوسته‌ای از تولیدکنندگان خرد ایجاد کرد که حتی زنان سرپرست خانوار را هم شامل شود، اما همین صاحبان کارگاه‌های تولیدی کوچک باید از طریق ارتباط چندجانبه با یکدیگر، بتوانند زمینه ساز وقوع یک انقلاب اقتصادی در حوزه سوغات زیارت باشند؛ البته در بعضی حوزه ها، برخی تولیدکنندگان همچون فعالان صنایع غذایی به دلیل ملاحظات بهداشتی و تولیدکنندگان محصولات زینتی به دلیل مباحث مربوط به عیارسنجی، الزاما باید آموزش‌های خاص دیده باشند و به تعهدات مشخصی پایبند باشند و بنابراین این موضوع اگرچه دلالت بر ضرورت تقویت نظارت‌ها دارد، حقیقت این است که تولیدکنندگان ما، رزمندگان عرصه جنگ اقتصادی هستند و بنابراین، حمایت از آنان مؤثرترین راه برای کمک به رونق اقتصاد زیارت در مشهدالرضاست.