وقتی سخن از قاجار و زنان تأثیرگذار در این دودمان به میان می‌آید، دو زن با نام «جیران» از دیگران متفاوت می‌شوند که اولی مادر آقامحمد خان قاجار، اولین شاه دودمان قاجار است و دومی همسر محبوب ناصرالدین شاه قاجار.
فارستر، جهانگرد و محقق انگلیسى، درباره جیرانِ نخستین نوشته است: او زنی دلیر، دانشمند و با‌استقامت بوده است و در تاریخ اروپا نظیر آن زن وجود نداشته و اگر این زن نبود، نه محمد‌حسن‌خان (شوهرش) به قدرت میرسید و نه پسرش آقا‌محمد‌خان به سلطنت دست می‌یافت.
دومین جیران، همسر ناصرالدینشاه قاجار، ملقب به فروغ‌السطنه است و سخن ما درباره جیران دوم است که نام اصلی او خدیجه و دختر محمد‌علی تجریشی بوده است؛ شخصیتی که این روزهادر داستان یک سریالِ آمیخته با تخیل معروف شده و بر سر زبان‌ها افتاده است.
اینکه شاه چگونه با جیران آشنا شده و ماجرای همسری او چگونه بوده است، محل اختلاف اقوال است، اما به هر ترتیب جاذبه چشمان جیران، هوش و نیز دلیری او سبب عشق فراوان شاه به او شده است.
درباره جیران نوشته‌اند: «هنگام سوارى چکمه میپوشید و روبند را به دور سرش میپیچید و بر زین مینشست و قوش مخصوص خود را بر دست مینهاد و به شکار کبک در کوه و صحرا می‌تاخت.»
در ابتدا جیران از زنان عقد موقت شاه بود، اما به‌سبب عشق فراوانی که سلطان به وی داشت، در‌صدد برآمد تا او را در‌زمره زنان عقد دائم خود در‌آورد. از‌آنجا‌که شاه تنها می‌توانست چهار زن عقد دائم داشته باشد، ستاره‌خانم را که در زمان ولیعهدى ناصرالدینشاه به عقد دائم وی درآمده بود، طلاق داد تا به‌جای او جیران به عقد دائم شاه درآید.
موضوع ولیعهدی در اعصار اولیه قاجار ماجرای نسبتا پیچیده‌ای بود؛ زیرا لازم بود مادر ولیعهد از قاجار‌ها و با‌اصل و‌نسب باشد و بر این‌اساس، ناصرالدینشاه، مسعود‌میرزا (ظل‌السلطان) را با عذر آنکه مادرش از ایل قاجار نبوده است، از ولایتعهدى محروم می‌کند، اما امیرقاسمخان (فرزند جیران) را در سال۱۲۷۴ به‌عنوان ولیعهد انتخاب و به‌منظور بر‌طرف‌شدن قانونى که آقا‌محمد‌خان وضع کرده بوده، نسبت پدر جیران را به هلاکو‌خان مغول می‌رساند.
در‌مجموع برای ناصرالدینشاه چهار ولیعهد تعیین شده که عبارت بودند از سلطان‌محمود‌میرزا پسر گلین‌خانم، معین‌الدین‌میرزا پسر تاج‌الدین، امیرقاسمخان پسر جیران (در برخی منابع، دو فرزند از جیران را به‌عنوان ولیعهد معرفی کرده‌اند.)، اما همه آن‌ها در کودکی فوت می‌کنندو در‌نهایت مظفر‌الدین‌میرزا، پسر شکوه‌السلطنه، به ولیعهدی و سلطنت می‌رسد.
به نقل از دوستعلى‌خان که خزانه‌دار و رئیس ضرابخانه ناصرالدینشاه بوده است، نوشته‌اند: «میگفتند مهدعلیا مادر شاه از شدت علاقه به فرزند خویش نمی‌توانست جانشین آینده او را ببیند و هنگامى‌که ولیعهد بیمار میشده به دستور محرمانه او، طبیب، زهر در داروى کودک بیگناه میکرده و او را مسموم میساخته است.»
جیران دارای چهار فرزند شده که عبارت بودند از: امیرقاسمخان که در سال۱۲۷۰ ولادت یافته و در یک‌ماهگی ملقب به امیر‌نظام شده و به مقام ولایتعهدی ناصرالدینشاه رسیده است، اما در ۱۸ذی‌القعده۱۲۷۴ هجری قمری فوت کرد که سبب وارد‌شدن ضربه شدید روحی به سلطان و جیران می‌شود.
دومین فرزند رکن‌الدین‌میرزا ست که در ۱۲۷۱ متولدمی‌شود و شاه وی را در ایام طفولیت، امیر توپخانه می‌کندتا بودجه توپخانه در‌اختیار جیران قرار بگیرد، اما این فرزند هم در سه‌سالگی فوت می‌کند. جیران عامل فوت دو فرزند خود را میرزا‌آقا‌خان نوری (صدر اعظم) می‌دانست که در‌نهایت در محرم ۱۲۷۵هجری قمری از صدارت برکنار می‌شود.
سلطان‌محمد‌میرزا سومین ولیعهد است که او نیز در روز هشتم ولادت، از دنیا می‌رود. اما آخرین این فرزندان خورشید‌کلاه است که او هم در دو‌سالگی دیار فانی را درک نکرده، ترک می‌کند.
جیران در سال۱۲۷۵ هجری‌قمری در سفر سوم ناصرالدینشاه به قم که معروف به سفر «چمن سلطانیه» بود، بیمار شده، سفر را نیمه‌تمام گذاشته و به تهران بازمی‌گردد. روایت است شاه عاشق، روزها و ساعت‌ها در کنار وی بوده و با دست خود به جیران دارو می‌داده، اما حال او رو به وخامت رفته و در ۸جمادى‌الثانیه۱۲۷۶ از دنیا می‌رود و در بین‌الحرمین حرم حضرت عبدالعظیم و حضرت حمزه و نزدیک قبر ملاعلی کنی دفن می‌شود.
پس از او، شاه هیچ‌گاه لقب جیران و محل سکونت وی را به زن دیگری نمی‌دهد. بعد‌ها هم که میرزا‌رضا کرمانی به ناصرالدینشاه شلیک می‌کند، شاه را بنا به درخواست خودش، به مقبره جیران می‌برند و او در آنجا فوت کرده و نزدیک قبر جیران دفن می‌شود.
منابع:
مرآت‌الوقایع مظفری/ تاریخ نگارستان/ سفر‌های ناصرالدینشاه به قم/ خاطرات سیاسى امین‌الدوله/ روزنامه خاطرات عینالسلطنه/ مجمل رشوند /حیات یحیی/ زندگانی خصوصی ناصرالدینشاه/ تاریخ لرستان روزگار قاجار/ چهل سال تاریخ ایران/ تاریخ اجتماعى ایران/ ایران در دوره سلطنت قاجار.