به گزارش شهرآرانیوز،«مهرگان»، جشنی باستانی بوده که از زمان هخامنشیان یا حتی دورتر از آن در ایران برگزار می‌شد. گفته می‌شود این جشن را برای پیروزی فریدون بر ضحاک برپا می‌کردند و آن روز را «مهرگان» نام گذاشته بودند. پرونده ثبت «جشن مهرگان» در نوبت بررسی یونسکو قرار دارد. این پرونده یک‌بار قبلا در یونسکو بررسی شده بود که به دلیل برخی ابهامات، نام آن به فهرست جهانی میراث ناملموس وارد نشد. در کتاب گاهشماری و جشن‌های ایران باستان نوشته «هاشم رضی» درباره «جشن مهرگان» آمده است: «به موجب تقویم اوستایی هنگامی سال به دوفصل تقسیم می‌شد، تابستان بزرگ و زمستان بزرگ. نوروز آغاز بهار و مهر آغاز پاییز است. در این دوهنگام ایرانیان دو جشن بزرگ ملی خود را برگزار می‌کردند، با مراسم و آدابی مشترک. هر دو جشن از عظمت و اعتبار برخوردار بود و نمی‌توانستند یکی را بر دیگری برتری دهند. چنان‌که از سلمان فارسی نقل است که خداوند «یاقوت» را در نوروز و «زبرجد» را در مهرگان برای زینت بندگان پدید آورد و فضل این دو بر ایام مانند فضل یاقوت و زبرجد است به جواهر دیگر. پس ملاحظه می‌شود که فضل و برتری در این جشن قائل نبودند.
مهرگان و نوروز از روزگار باستان از جمله دو جشن بزرگ مورد توجه بودند، در اغلب مراجع و مآخذی که درباره این دو جشن موجود است، مراسم یکسانی در آداب و رسوم و سنن برگزاری آن معمول بود. در (برای) مثال «بار عام شاهان»، «تقسیم هر دو ماه فروردین و مهر به شش پنجه یا پنج روزه»، «معین بودن هر پنجه یا هر روزی برای انجام مراسمی ویژه دادخواهی مردمان»، «اهدای هدایای فراوان پیشگاه شهریاران»، «بخشودن البسه تابستانی یا زمستانی صندوقخانه شاه بر مردم»، «رسیدن پیک خجسته به دربار شاهی»، «مراسم آفرین‌خوانی و رسوم تمثیلی»، «گستردن خوان نوروزی و مهرگانی»، «نوروز بزرگ و نوروز کوچک» و «مهرگان بزرگ و مهرگان عامه». قدمت هر دو جشن که به شاهان باستانی و بزرگ منسوب شده است، چنان‌که نوروز به جمشید و مهرگان به فریدون نسبت داده می‌شود.
«مهرگان» آغاز نیمه دوم سال و یا به اعتباری آغاز سال «هخامنشی» و فصل پاییز و حلول خورشید در برج میزان است. شاید بتوان گفت که در دوران هخامنشی اعتبار این جشن بیشتر و توجه به آن افزوده‌تر از نوروز بود. بر پایه روایات مورخان قدیمی یونان و روم درباره این جشن آگاهی‌ها فرادست است که درباره نوروز نیست، به‌ویژه آن‌که اهمیت و اعتبار مقام مهر در دوره هخامنشیان بسیار مورد توجه است.»
نام این جشن باستان از مهر گرفته شده است که واژه‌ای مشترک بین هند و ایران است و این واژه در اوستا به صورت «ایزد میترا» به کار رفته است. مهر یا میترا در زبان فارسی به معنای «فروغ، روشنایی، دوستی، پیوستگی، پیوند و محبت» است و ضد دروغ، دروغ‌گویی، پیمان‌شکنی و نامهربانی کردن است.
در بخش دیگری از کتاب «گاهشماری و ایران‌باستان» آمده است: «مهر به گونه‌ای که خواهد آمد، به شکل میترا نام یکی از مورد توجه‌ترین و بزرگترین ایزدان هند و ایرانی است که در ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد یادش در سنگ‌نوشته‌ای آمده است. در اوستا سرودی زیبا و بلند به وی منسوب است. بی‌گمان جشنی ویژه این ایزد بزرگ زرتشتی و پروردگار جالبِ توجه هند و ایرانی و قوم آریایی در سال وجود داشته است. اما روز جشن ویژه را باید منبعث و پیدا شده از تقویم و گاهشمار زرتشتی دانست از آن هنگامی که این تقویم در دوران هخامنشیان شناخته و رعایت شده جانشین تقویم پیشین شد.»
مهرگان را در چه روزی جشن می‌گرفتند؟
در کتاب گاهشمار و جشن‌های باستانی درباره تاریخ برگزاری مهرگان این چنین نوشته شده است: «نام شانزدهم از هر ماه نامزد بود به مهر، پس روز شانزدهم از مهرماه جشن مهر برپا می‌شد و مهرگان بود.»
در برخی منابع دیگر آمده است: «زمان برگزاری جشن مهرگان در یکم ماه مهر و آغاز فصل پاییز بوده است و این شیوه حداقل تا پایان دوره هخامنشی و احتمالاً تا اواخر دوره اشکانی نیز دوام داشته است، اما از این زمان و شاید در دوره ساسانی، جشن مهرگان به مهر روز از مهر ماه یا شانزدهم ماه مهر منتقل می‌شود.
اکنون حدود دو هزار سال است که این جشن به شانزدهمین روز این ماه یا مهرروز از مهرماه در گاهشماری ایرانی منسوب است، اما این زمان در میان اقوام گوناگونی که از تقویم‌های محلی نیز بهره می‌برند، متفاوت است. برای نمونه زمان این جشن در گاهشماری طبری (تبری) و نیز در گاهشماری سنتی یزدگردی زرتشتیان، فعلاً برابر با حدود نیمهٔ بهمن و در گاهشماری دیلمی برابر با سی‌ام بهمن‌ماه است. همچنین در تقویم جلالی دهم مهر ماه به عنوان روز جشن مهرگان ثبت شده است.»
روایت‌هایی از پیدایش جشن مهرگان
در برخی منابع و مآخذ همچون «اَوِستا» آمده است روزی که فریدون بر ضحاک پیروز شد، ایرانیان به شکرانه این موهبت روز مهر از ماه مهر را جشن گرفتند و هر ساله به موجب چنین اتفاقی، مهرگان جشن را برپا کردند.
فردوسی نیز در شاهنامه روز مهرگان را روزی می‌داند که فریدون در آن به پادشاهی نشست و تاج بر سر گذاشت. همچنین بیشتر مورخان روزی را که فریدون بر ضحاک غلبه کرد و او را در کوه دماوند به بند کشید، روز مهرگان شمرده‌اند.
مهرگان در دوران هخامنشی و ساسانی
در پارسی باستان در کتیبه‌های هخامنشی از جشنی به نام «میتراکانا» یاد شده است که در مهر در سراسر خطه آسیای صغیر برگزار می‌شد. ساسانیان نیز در برگزاری جشن‌ها و آداب مربوط به آن از گذشتگان خود به‌ویژه هخامنشیان پیروی می‌کردند و این جشن را با آداب و مراسم آن برگزار می‌کردند.
مهرگان در دوران اسلامی
پس از سقوط ساسانیان و در دوران اسلامی، بسیاری از آداب و رسوم ملی و دینی ایرانیان یا برافتاد و یا با تغییر نام و شکل به شیوه‌های دیگر جلوه‌گر شد، اما «مهرگان»، «نوروز» و «سده»، از جمله جشن‌هایی بودند که فراموش نشدند و و با آداب و رسوم و تشرفات ویژه‌ای انجام می‌شدند، هرچند با گذر زمان گرد فراموشی روی چهره این جشن باستانی نیز نشست.
خوان یا سفره «مهرگان»
در جشن مهرگان نیز مانند سایر جشن‌های ایرانیان، برپایی سفره‌ای از نعمت‌های خداوند، جایگاهی ویژه‌ای در اجرای آن داشته است و ترنج، به، سنجد، انگور سفید، زالزالک، ازگیل، خرمالو، آجیل هفت خشکبار، آش هفت غله، کاسه‌ای پر از گلاب، آب، سرکه، برگ آویشن، گل‌های بنفشه و ریحان و...از جمله زینت‌بخش‌های این سفره مهرگانی بوده است.
الحان موسیقی ویژه در جشن مهرگان
در دوران گذشته در جشن مهرگان موسیقی ویژه‌ای نواخته می‌شد که هاشم رضی در کتاب خود چنین نوشته است: «نظامی گنجوی در خسرو و شیرین نام سی لحن از الحان موسیقی ایران را که باربد ساخته بود نقل کرده است که نام لحن بیست‌ویکم مهرگانی بوده است. همچنین برابر با نقل در برهان قاطع از الحان آمده است که مهرگان خردک یا خورک نام پرده‌ای است در موسیقی.»
وضعیت ثبت «مهرگان» در یونسکو
آذرماه سال ۱۴۰۰، «مهرگان» به همراه سه جشن دیگر ایرانی همچون «چله‌نشینی و شب یلدا»، «چهارشنبه‌سوری» و «سده» به همراه «موسیقی نواحی ایران»، به عنوان میراث زنده ناملموس جاده ابریشم ثبت شدند.
ایران همچنین پرونده مهرگان را به عنوان آیین مشترک ایران و تاجیکستان برای ثبت در فهرست میراث ناملموس به یونسکو ارائه کرده است. این پرونده پاییز ۱۳۹۹ در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین‌الدول میراث فرهنگی ناملموس، ریفر (امکان بررسی پرونده در چرخه‌ی بعدی و یا ارجاع به اجلاس‌های بعدی) شد. کارشناسان یونسکو درباره برگزاری این جشن در ایران ابهام داشته و معتقد بودند این جشن در تاجیکستان به صورت مفصل برگزار می‌شود. جشن مهرگان در ایران جز در معدود جوامع زرتشتیان، دیگر برگزار نمی‌شود و تقریبا آئینی رو به فراموشی است.
رییس پژوهشکده مردم‌شناسی در شهریورماه ۱۴۰۰ اما خبر داد که قرار است این پرونده را این پژوهشکده اصلاح و برای بررسی دوباره در اجلاس بعدی یونسکو آماده کند که در آذرماه ۱۴۰۰، مدیرکل ثبت و حریم آثار و حفظ و احیاء میراث معنوی و طبیعی به ایسنا از ارسال این پرونده خبر داد و گفت که «جشن مهرگان» را به همراه پنج پرونده «جشن یلدا» مشترک با افغانستان، «نوغان‌داری و ابریشم‌ریسی» مشترک با ترکیه، افغانستان، آذربایجان، ترکمنستان، تاجیکستان و ازبکستان، «ترکمن‌دوزی» مشترک با ترکمنستان و «مهارت ساختن و نواختن عود» مشترک با سوریه، در نوبت بررسی اجلاس آینده یونسکو دارد.
منبع: ایسنا