لیلا کوچک زاده | شهرآرانیوز؛ مطبوعات گذشته منابعی غنی و هیجان انگیز برای پژوهش در احوال پیشینیان هستند، منابعی که می‌توان در آن‌ها رویدادها، حوادث و سرگذشت روزانه مردم شهر یا کشوری را دید و ر‌وزگارشان را خط به خط ورق زد. خواندن مطبوعات گذشته مثل این است که یکی آینه‌ای نشانده باشد پیش رویت و بگوید: «تاریخ راتماشا کن» همین روزانه دیدن تاریخ در روزنامه‌ها هم هست که گاه توانسته راهگشای یک نکته مبهم یا نمایانگر یک گوشه مغفول در تاریخ یک سرزمین باشد.
در این میان مجموعه آرشیو مطبوعاتی آستان قدس رضوی به عنوان بزرگ‌ترین آرشیو مطبوعاتی ایران، سال هاست منبع بسیار ارزشمندی برای پژوهشگران این حوزه بوده است، مجموعه‌ای که برای تسهیل کار پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ، بخشی از آن به کتاب هم تبدیل شده است.
مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات» تألیف سیدمهدی سید قطبی، پژوهشگر تاریخ مطبوعات ایران، یکی از این پژوهش‌های گسترده است که جراید خراسان رااز نخستین روزنامه تا پایان دوره پهلوی اول گردآوری و چاپ و منتشر کرده است. البته این پژوهش در این نقطه تمام نمی‌شود و قطبی قرار است مطبوعات دوره پهلوی دوم را هم به همین شیوه تبدیل به کتاب‌هایی در دسترس کند. با او در مطلب پیش رو درباره این پژوهش وجایگاه آرشیو مطبوعاتی آستان قدس رضوی به گپ و گفت پرداخته ایم.
سیدمهدی سیدقطبی، محقق تاریخ آستان قدس رضوی، از سال ۱۳۸۷ کار تألیف کتاب اخبار خراسان در مطبوعات را شروع کرده است؛ کتابی که تاپایان سال ۱۴۰۲ تعداد ۷۰ جلد آن منتشر خواهد شد. از این پژوهشگر تاکنون ۲۶ عنوان کتاب و ۹۰ مقاله منتشر شده است. مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات»، در سه دوره طراحی شده است. دوره اول این مجموعه «اخبار خراسان در مطبوعات دوران قاجار» است که تاکنون ۱۳ جلد آن بین سال‌های ۱۳۹۷ تا ۱۳۹۹ منتشر شده است.
آن طور که قطبی می‌گوید، پنج جلد دیگر هم به این مجموعه اضافه خواهد شد که به تدریج تا پایان سال ۱۴۰۱ منتشر می‌شود. درنهایت این دوره ۱۸ جلدی، حدود ۱۳ هزار صفحه خواهد بود که یک جلد آن، مطبوعات دوره ناصری، یک جلد مظفری و یک جلد هم مطبوعات دوران محمدعلی شاه قاجار است. باقی جلد‌ها هم به مطبوعات زمان احمدشاه مربوط می‌شود.
به گفته قطبی مهم‌ترین روزنامه‌های دوره قاجار در خراسان که اخبارش در این دوره آمده است، روزنامه‌های ادب (اولین روزنامه خراسان)، بهار، نوبهار، تازه بهار، توس، خورشید و شهامت هستند. اما دوره دوم اخبار خراسان، مطبوعات زمان رضاشاه پهلوی است که در ۱۸ جلد و درمجموع ۱۳ هزار صفحه خواهد بود. ناگفته نماند تاکنون ۱۵ جلد این مجموعه منتشر شده است.
دوره سوم این مجموعه نیز مربوط به دوره محمدرضاشاه پهلوی است که با محاسبه‌ای تقریبی ۳۰ جلد (حدود ۲۰ هزار صفحه) خواهد بود که احتمالا بین سال‌های ۱۴۰۲-۱۴۰۴ منتشر خواهند شد. به گفته سید مهدی سید قطبی مهم‌ترین روزنامه‌های این دوره تاریخی از اخبارخراسان نیز شامل بهار، شهامت، آفتاب شرق، آزادی، مهر منیر می‌شوند.
اطلاعات و ایران باستان هم روزنامه‌های تهرانی هستند که بخشی از اخبار خراسان از میان اوراق آن‌ها برداشت شده است. این پژوهشگر، دستیابی به مطبوعات دوره قاجار را هم یکی از چالش‌های تألیف این مجموعه عنوان می‌کند و می‌گوید: باتوجه به قدمت و پراکندگی گسترده مطبوعات دوره قاجار، گردآوری اخبار این دوره، کار دشوار و طاقت فرسایی بود که در طول ۱۰ سال به تدریج انجام شد، اما از آن سخت‌تر استخراج محتوا از آن‌ها بود که شرح آن، مثنوی هفتاد من است.
عمده نشریه‌های این دوران، چاپ سنگی و برخی چاپ سربی بودند، اما در عمده موارد، خواندن و بازنویسی اخبار بسیار مشکل و در برخی مواقع دشوار و ناممکن بود. برای مثال روزنامه دولت علیه ایران با چاپ سنگی به لحاظ پیچ وتاب‌های خط نستعلیق و ذوق زدگی خطاط، گاهی ساعت‌ها زمان می‌برد تا کلمه‌ای از آن خوانده شود. در هرصورت سعی بر آن بود از میان هزاران برگ روزنامه‌های دوره قاجار، آن بخش از وقایعی را که مربوط به سرزمین خراسان است، استخراج کنیم تا منبعی ارزشمند و مستند برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ خراسان فراهم شود.
در این میان با توجه به نبود همه مطبوعات منتشره در دوره قاجار، نمی‌توان به طور قطع به استخراج اخبار این دوره پرداخت، اما تاکنون حدود ۹۰ درصد اخبار این دوره در کتاب «اخبار خراسان در مطبوعات دوره قاجار» ارائه شده است. او همچنین چالش‌هایی را نیز مربوط به دوره پهلوی اول می‌داند، زمانی که تعداد نشریات کم کم افزایش پیدا می‌کند، اما آنچه از بعضی روزنامه‌های آن دوران باقی مانده، کاغذ‌هایی با خطوطی کم رنگ است که خواندن آن‌ها دشوار است.
سیدمهدی سیدقطبی، درباره تأثربرانگیزترین خبری که در سال‌های بررسی نشریات با آن رو به رو شده است، به خبری با عنوان «مرگ سوسن» که در جلد ششم اخبار خراسان در دوره رضا شاه پهلوی آمده است، اشاره می‌کند و می‌گوید: هنگام بازنویسی این خبر، اشک بسیار ریختم و هیچ گاه آن را فراموش نکردم. بخشی از آن خبر بدین صورت است:
«در یکی از اتاق‌های بیمارستان دخترکی لاغر روی تخت سپیدی با ریه مجروح پر از درد دراز کشیده، قیافه زرد او از درد‌های نهانی اش گواهی می‌دهد، گاهگاهی مقداری خون از سینه آزرده اش خارج می‌شود.
آری او مسلول است، سل همان مرض علاج ناپذیر در ریه او داخل شده و دیگر خارج نخواهد شد.
چهار ساعت از نصف شب گذشته، سوسن جوان، شاعر ناکام، اشک از گوشه دیدگان حسرت بارش می‌ریزد، چشمش به یک نقطه مرموز غیرنامرئی دوخته شده، گویا فرشتگان آسمان او را صدا می‌زنند، او با دست اشاره می‌کند و می‌خواهد کلمه‌ای چند بر زبان آرد، ولی سینه پر از درد و سوز مجال گفتار به او نمی‌دهد.
باری، ساعت پنج فرا رسید. این آخرین ساعتی است که سوسن جهان و جهانیان را بدرود می‌گوید؛ با دوستان و خویشاوندانش غایبانه وداع می‌کند؛ عاقبت غبار مرگ بر دیدگانش می‌نشیند و در عنفوان جوانی دنیای فانی را بدرود می‌گوید و چشم و چراغ دانش و ادب را کور و خاموش و گلخانه علم و هنر را بی سوسن می‌نماید.
۱۳ مهرماه ۱۳۱۵. مهدی پارسی.»
این مجموعه با ۳۳ هزار عنوان، بزرگ‌ترین آرشیو مطبوعاتی ایران به لحاظ تعداد است. بزرگ‌ترین و تنها آرشیو ملی ایران در شرق کشور هم هست. همچنین باوجود واحد مبادله نشریات تکراری، تاکنون بیش از ۱۵ هزار نسخه نشریه مبادله کرده است.
در سال ۱۳۹۲ با حدود ۲ هزار منبع مطبوعاتی، عنوان اولین کتابخانه تخصصی مطبوعات در ایران را هم می‌گیرد. این را اضافه کنم که تا کنون بیش از ۹ هزار عنوان از آرشیو نشریات دانشجویی وزارت علوم را جذب کرده و بیش از ۸ هزار عنوان مجله، روزنامه و سالنامه را هم در فهرست آرشیوی خود دارد. جز این‌ها بیش از ۶۵۰ هزار نسخه نشریه از مجموعه‌های شخصی در ۱۰ سال اخیر تهیه شده است.
آرشیو مطبوعاتی آستان قدس رضوی را با انتشار چندین عنوان کتاب، باید یکی از برجسته‌ترین آرشیو‌های مطبوعاتی تحقیقاتی کشور دانست. کتاب هایی، چون مقاله نامه امام علی (ع)، مقاله نامه امام رضا (ع) (۲ جلد)، چکیده نامه مقالات خراسان، فهرست روزنامه‌ها و هفته نامه‌های سازمان (۲ جلد)، فهرست مجله‌های سازمان (۵ جلد)، تاریخ تحلیلی روزنامه و مجله‌های خراسان (۳ جلد) و همین کتاب اخبار خراسان در مطبوعات که تا ۷۰ جلد خواهد رسید.
با توجه به مدارک، اطلاعات و اخبار مندرج در نشریه نامه آستان قدس، ظاهرا قبل از انقلاب، خدمات مطبوعاتی فقط در حد تهیه برخی روزنامه‌های جاری و قراردادن آن‌ها در مدخل ورودی کتابخانه بوده است تا مراجعان در طول رفت وآمد به کتابخانه، مطالب روز را در صورت علاقه بتوانند مطالعه کنند. اما بعدهاکه مردم، منابعی را به صورت وقف یا هدیه به کتابخانه اهدا می‌کنند، اگر میان آن‌ها منابع مطبوعاتی یافت می‌شد، با توجه به قطع و کیفیت وضع ظاهری یا به صورت کلی، ثبت دفاتر اموالی و در مخزن کتب چاپی نگهداری می‌شد. اغلب مجلات شامل این قانون شده یا به نوعی، کالای انباری تلقی و در انبار کتابخانه روی هم انباشته می‌شدند. سرنوشت بیشتر روزنامه‌ها نیز همین بوده است.
به طور کلی می‌توان گفت قبل از انقلاب، انبار مطبوعات وجود داشته، نه آرشیو مطبوعات و این منابع از هیچ گونه انسجام و سازمان دهی برخوردار نبوده است و فکر اساسی و جدی نیز در این زمینه نشده بود. اما در سال ۱۳۵۸ پیشنهاد تشکیل آرشیو مطبوعات ازسوی برخی مسئولان و کارشناسان کتابخانه ارائه و با توجه به منابع موجود، ضرورت این امر محرز شد. به این ترتیب، جمع آوری منابع مطبوعاتی که در گوشه وکنار کتابخانه پراکنده بود، آغاز و نشریاتی که ثبت مخزن کتاب‌ها شده بود، از مخزن خارج شدند. روزنامه‌ها نیزبه همین روش از انبار خارج و سامان دهی آن‌ها شروع شد تابعد از مرتب سازی، آن‌ها رابرای ثبت و صحافی آماده کنند.
بله، پس از مشخص شدن محل و فضایی برای آرشیو مطبوعات و تهیه قفسه، منابع به صورت الفبایی چیده و بدین ترتیب از اوایل سال ۱۳۵۹ بخش آرشیو مطبوعات به صورت مستقل تأسیس شد. فضای این آرشیو در ساختمان قدیمی کتابخانه (ساختمان فعلی موزه واقع در صحن امام) بود و مخزنی برای آرشیو مطبوعات در آن اختصاص داده شد. در آن مکان به مراجعان نسخ خطی و آرشیو مطبوعات با توجه به حساسیت منابع و خاص بودن مراجعانشان در همان فضای اصلی در گوشه‌ای از مخزن خدمات ارائه می‌شد.
همچنین موجودی آرشیو مطبوعات سازمان از کمتر از ۷۰۰ عنوان در سال ۱۳۵۹ به بیش از ۳۳ هزارعنوان در سال ۱۳۹۸ رسیده که بالغ بر ۲ میلیون نسخه است.
در ۱۰ سال اخیر، بیش از ۶۵۰ هزار نسخه نشریه از مجموعه‌های شخصی جذب شده که عمده این منابع اهدایی فرهیختگان و علاقه‌مندان به امام همام حضرت علی بن موسی الرضا (ع) بوده است. اهداکنندکان شامل استادان حوزه و دانشگاه، دوستداران فرهنگ، پژوهشگران، ناشران مطبوعات هستند.
بخش باقی مانده با خرید از بین منابع نفیس مجموعه داران مطبوعات تهیه شده است.
سندیت مطبوعات در روایت تاریخ، مانند سندیت کتاب‌ها و اسناد با توجه به سایر منابع اطلاعاتی مشخص می‌شود؛ به عبارت دیگر اگر محتوای یک قطعه اطلاعاتی در نشریه‌ای در سایر کتاب‌ها و اسناد تأیید شود، سند تلقی می‌شود و از آن در نگارش تاریخ می‌توان استفاده کرد. به جز این مطبوعات، چون نگارش روزانه روزنامه نگاران از وقایع روزگار است، مطمئن‌ترین و دقیق‌ترین تاریخ است.