لیلا کوچک‌زاده | شهرآرانیوز؛ ۴۵۰ سال پس از گوهرشاد، بانوی دیگری به همان میزان درایت و فرهنگ‌دوستی هدایایی به این مسجد و شهر امام رضا (ع) تقدیم می‌کند. طوری که نامش در اسناد به عنوان «خادمه ضریح حرم مطهر» سند می‌خورد. او «انیس‌الدوله»، بانوی اول دربار ناصرالدین شاه قاجار است که پس از مرگ جیران جای او را برای سلطان صاحبقران پر می‌کند و در سال‌های پایانی عمر شاه، ملکه ایران هم لقب می‌گیرد.
از این بانوی تاج‌دار وقف‌هایی برای حرم و مشهد به یادگار مانده که مهم‌ترینشان در نقره رواق دارالسیاده مسجد گوهرشاد و وقف مغازه‌های تیمچه زرگرها در بازار مشهد است. بازاری که البته امروز دیگر اثری از آن باقی نیست. سوای این‌ها، انیس الدوله از معدود همسران شاه بوده که در پایان عمرش تمام دارایی‌هایش در مشهد، تهران و تبریز را که هدیه همسرش به او بوده است، وقف می‌کند. در این گزارش درباره وقف‌های انیس‌الدوله برای حرم مطهر رضوی و مشهد نوشتیم و زندگی پرفراز و نشیبش.
روایت‌ها می‌گویند، انیس‌الدوله، با نام اصلی فاطمه، دختر یتیمی در روستای امامه از توابع لواسان بوده که شانس این را پیدا می‌کند، ملکه ایران شود. در ماجرایی جذاب نقل شده ناصرالدین شاه در سفری به اطراف تهران که در قرق شکار بوده، دختری چوپان را که خوش‌زبان و خوش‌صحبت است، می‌بیند، او را روانه قصر می‌کند تا ندیمه جیران خاتون باشد، ولی پس از مرگ جیران، ورق برمی‌گردد و ندیمه اولین سوگلی شاه، جای او را می‌گیرد تا نزدیک به ۲۰ سال بعد از آن، عنوان‌دار سوگلی دوم شاه باشد و همدم پایان عمر سلطان صاحبقران. فاطمه‌ای که انیس‌الدوله می‌شود و سرآمد زنان دربار.
در اندرونی پرجمعیت شاه قاجار نورچشمی تازه، درمی‌یابد اگر سواد خواندن و نوشتن بیاموزد، می‌تواند پا را فراتر از حرم‌سرای ناصری بگذارد و همین سوادآموزی و آگاهی با رموز سیاسی است که بعد‌ها او را بیش از پیش محبوب شاه نیز می‌سازد. طوری که سلطان صاحبقران از او حرف‌شنوی داشته و در برخی از کارهایش از انیس خانم مشورت می‌گرفته است. کار به این سطر‌ها خلاصه نمی‌شود و انیس‌الدوله در حرم‌سرای شاه هم اسباب تغییر و تحولات بسیاری می‌شود و هم‌اوست که بسیاری از زنان پرده‌نشین قاجار را تشویق به وقف اموالشان برای اصلاح و آبادانی ایران می‌کند. مکتوبات تاریخی می‌گویند، انیس‌الدوله از چهارمین شاه قاجار، نشان حمایل آفتاب دارد و وارث تمثال همایونی نیز بوده است.
هرچند از نفوذ و نقش سیاسی انیس‌الدوله نمی‌شود گذشت، اما او را بیشتر به عنوان زنی خیر و متدین معرفی کرده‌اند که دریای اموالی را که شاه به او داده، بخشش و در هر فرصتی مراسم مختلف مذهبی برگزار می‌کرده است. همین‌جا را می‌توان، نقطه وصل انیس‌الدوله به مشهد و حرم مطهر رضوی دانست. طوری که بنا بر اسناد موجود، به دلیل وقف‌هایی که برای حرم مطهر رضوی و مشهد داشته، نامش به عنوان «خادمه ضریح حرم مطهر رضوی» در اسناد دیده می‌شود و احتمالا او از معدودکسانی است که این لقب در اسناد برای او ثبت شده است. سوای حرم مطهر رضوی، انیس‌الدوله همچنین بخش زیادی از مال و ثروت خود را به آستانه‌های مقدسه امام حسین (ع) و امام علی (ع) نیز بخشیده است.
در کتاب «خیرات حسان» نوشته محمدحسن‌خان اعتمادالسلطنه، شرح موقوفات او این‌گونه بیان شده است؛ «جلیقه الماس، تقدیم روضه مقدسه حضرت امیرالمؤمنین (ع)، پرده مروارید تقدیم آستان حضرت سیدالشهدا (ع)، ضریح نقره برای شهدای کربلا (ع)، بقعه و گنبد شاهزاده حسین (ع) در امامه و بنای پل در ناصرآباد سمت لواسان است.» در فهرست موقوفه‌های او برای حرم مطهر رضوی نیز می‌توان این موارد را مشاهده کرد؛ «نیمتاج الماس تقدیم عتبه منوره حضرت رضا (ع)، در نقره طلاکوب مسجد گوهرشاد، ۱۰ باب‌مغازه برای روضه‌خوانی امام رضا (ع) و ۳۰ دربند مغازه در تیمچه زرگرها.»
البته در مورد اهدای نیمتاج تردید‌هایی وجود دارد، زیرا برابر سندی بر جای مانده از سال ۱۳۱۹ هجری قمری، نیمتاج الماس نشان یاد شده، اهدایی اتابک اعظم (صدراعظم ناصرالدین‌شاه) به حرم مطهر است نه انیس‌الدوله. هدیه‌ای که به حاجی خازن‌التولیه تحویل داده شده است.
اسناد موقوفات انیس‌الدوله که شرح دقیق موقوفه در آن قید شده است، در اداره موقوفات آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود. اما آنچه در دسترس ما از سوی بنیاد پژوهش‌های آستان قدس رضوی قرار گرفته، اسناد مرتبط با این موقوفات مانند اجاره‌ها، درآمد‌ها و هزینه‌های آن است که البته از روی این اسناد، می‌توان به موقوفات انیس‌الدوله پی برد. برای نمونه در سندی مربوط به حدود ۱۳۵ سال پیش به پرداخت هزینه تنظیف در نقره مسجد گوهرشاد از محل موقوفات اشاره شده است. در متن این سند آمده است؛ «اجرت تنظیف در نقره وقفی نواب علیه عالیه انیس‌الدوله در وجه عالیجناب حاجی سید عبدالوهاب فراش است.»
در پایین سند نیز قید شده که مبلغ پنج‌تومان نقد رایج خزنه برای این کار در نظر گرفته شود. این سند مربوط به جمادی‌الاول سال ۱۳۰۹ قمری است. ناگفته نماند این در نقره حدود پنج‌سال پیش به موزه حرم مطهر رضوی منتقل شده و اکنون تنها سردر آن باقی مانده است. در همین سند همچنین به دو موقوفه دیگر انیس‌الدوله نیز اشاره شده است که به تعمیر دکان‌ها در تیمچه زرگرها اشاره دارد؛ «دکان‌های قصابی و زرگری و عطاری که برای تعمیر در و پنجره آن‌ها و ازاله خاک و هزینه بنا و عمله، هشت تومان در نظر گرفته شده است.».
اما آن‌طور که رضا سلیمان نوری مشهدپژوه بیان می‌کند، تیمچه زرگرها بازاری دوطبقه در بازار بزرگ مشهد بوده، جایی در حدفاصل مسجد گوهرشاد و مسجد ۷۲ تن که در دوران ولیان تخریب شده است. این مشهدپژوه می‌گوید، زمانی که انیس‌الدوله بازار را وقف کرده است، هنوز به‌نام تیمچه زرگرها معروف نبوده و حدود ۳۰ دربند مغازه با انواع شغل‌ها در آن دیده می‌شده است، اما بعد‌ها زرگرا‌ها جای آن‌ها را پر می‌کنند و به فروش زیورآلات و ظروفی که با طلا تزیین می‌شده، می‌پردازند. ظاهرا هندی‌ها از طرفداران این ظروف در مشهد بوده‌اند.
سند بعدی مربوط به سال ۱۳۱۷ قمری است که هزینه وقف برای مصارف روضه‌خوانی کشیک‌خانه درنظر گرفته شده است. در سند قید شده که مبلغ ۳۹ تومان رایج خزانه برای قند و چای و تنباکو و زغال و... خواهد بود. از آنجا که هر موقوفه‌ای ناظر و تولیتی دارد، سندی هم مربوط به سال ۱۳۲۵ قمری به عنوان حق‌النظاره بر موقوفات انیس‌الدوله در وجه فردی به نام میرزا علی محمد معتمن‌التولیه، مشرف‌باشی کل وجود دارد که مبلغ آن پنج تومان رایج خزانه است.
از سرنوشت انیس‌الدوله هم غافل نشویم. نخستین ملکه ایران که تا اروپا مسافرت کرد و شاه از او حرف شنوی داشت و البته فرزندی از او باقی نمانده وفاداری حیرت‌انگیزی به شاه قاجار داشت. به طوری که پس از ترور ناصرالدین‌شاه تا زمان مرگش که نزدیک به چهارسال بوده، عزادار می‌ماند و زمانی که اتابک صدراعظم ناصرالدین شاه حقوق وی را به صورت یک بسته اسکناس برای وی فرستاد، با مشاهده تصویر ناصرالدین‌شاه بر اسکناس‌ها، غش کرد و پس از چند ساعت فوت می‌کند.